Wojciech Trąmpczyński był nie tylko wybitnym adwokatem i działaczem społecznym, ale także politykiem, który odegrał istotną rolę w walce o prawa Polaków w zaborze pruskim oraz w budowie niepodległego państwa polskiego. Jego działalność obejmowała zarówno obronę Polaków w sądach pruskich, jak i walkę o ich prawa w Sejmie Pruskim i Reichstagu Rzeszy Niemieckiej.
Po odzyskaniu niepodległości Trąmpczyński odegrał fundamentalną rolę w tworzeniu nowego ustroju Polski jako marszałek Sejmu Ustawodawczego oraz marszałek Senatu I kadencji. Był zwolennikiem silnego parlamentaryzmu oraz państwa prawa, lecz jednocześnie sprzeciwiał się nadmiernemu rozrostowi uprawnień władzy wykonawczej. Po przewrocie majowym w 1926 roku stał się jednym z najostrzejszych krytyków rządów sanacyjnych, wskazując na ich dążenie do ograniczania demokracji. Jego życie było odbiciem przemian, jakie zachodziły w Polsce od czasów zaborów, przez odzyskanie niepodległości, aż po rządy autorytarne w II RP.
Dzieciństwo i edukacja
Wojciech Trąmpczyński urodził się 8 lutego 1860 roku w Dębłowie Królewskim, niewielkiej miejscowości położonej niedaleko Gniezna. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, która pielęgnowała polskie tradycje narodowe oraz wartości patriotyczne. Dorastał w czasach, gdy zaborcy niemieccy coraz bardziej ograniczali prawa Polaków, próbując wynarodowić mieszkańców Wielkopolski poprzez politykę germanizacji.
Po ukończeniu szkoły elementarnej rozpoczął naukę w Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu, jednej z najbardziej prestiżowych polskich szkół w Wielkopolsce. Był tam aktywnym członkiem Towarzystwa Tomasza Zana, tajnej organizacji uczniowskiej propagującej idee patriotyczne i edukację narodową. Praca w takich organizacjach była niebezpieczna, ponieważ władze pruskie surowo karały wszelkie przejawy działalności niepodległościowej.
Po zdaniu matury w 1877 roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Berlińskim, jednak szybko zraził się do panującej tam antypolskiej atmosfery. Z tego powodu przeniósł się na Uniwersytet Wrocławski, gdzie w 1881 roku uzyskał tytuł doktora praw. W czasie studiów angażował się w działalność polskich organizacji akademickich i samokształceniowych.
Kariera prawnicza i działalność społeczna oraz polityczna
Po ukończeniu studiów Trąmpczyński wrócił do Wielkopolski, gdzie chciał podjąć pracę w pruskim sądownictwie, jednak nie otrzymał na to zgody ze względu na restrykcje wobec Polaków. Zdecydował się więc na otwarcie własnej kancelarii adwokackiej w Poznaniu. Szybko zdobył renomę jako jeden z najlepszych prawników w regionie. Jego działalność skupiała się na obronie Polaków w procesach politycznych. Był jednym z najczęściej wybieranych adwokatów w sprawach przeciwko administracji pruskiej, która prześladowała polskich działaczy narodowych i gospodarczych. Reprezentował również chłopów i ziemian w procesach związanych z wywłaszczeniami dokonywanymi przez Komisję Kolonizacyjną.
Od 1901 roku Trąmpczyński zasiadał w Radzie Miejskiej Poznania, gdzie wielokrotnie występował przeciwko polityce germanizacyjnej. Był jednym z głównych orędowników protestu przeciwko brutalnemu traktowaniu dzieci podczas strajku dzieci wrzesińskich w 1901 roku. Uważał, że ich walka o język polski w szkołach była symbolem oporu całego narodu wobec germanizacji.
W 1910 roku Trąmpczyński został wybrany posłem do Sejmu Pruskiego, a dwa lata później uzyskał mandat posła do Reichstagu Rzeszy Niemieckiej. W ramach Koła Polskiego, organizacji zrzeszającej polskich posłów w Berlinie, walczył o prawa Polaków i bronił ich interesów przed niemiecką większością parlamentarną. W tym czasie związał się z endecją.
Jednym z jego najważniejszych wystąpień w Reichstagu była krytyka ustawy wywłaszczeniowej z 1907 roku, która pozwalała na konfiskatę polskich majątków przez niemieckich osadników. Argumentował, że jest to jawne naruszenie podstawowych zasad sprawiedliwości i prawa własności. Jego mowy były niezwykle cenione za precyzyjną argumentację i siłę przekonywania.
Podczas I wojny światowej działał w Kole Międzypartyjnym, tajnej organizacji politycznej, która przygotowywała grunt pod odzyskanie niepodległości przez Polskę.
Walka o niepodległość i polski parlamentaryzm
Po zakończeniu wojny Trąmpczyński stanął na czele Naczelnej Rady Ludowej, która przejęła władzę w Wielkopolsce. Jako jeden z organizatorów powstania wielkopolskiego odegrał ważną rolę w negocjacjach z Niemcami i organizacji nowej administracji. W lipcu 1918 roku dołączył do Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO), powołanego na bazie Tajnego Komitetu Międzypartyjnego. CKO pełnił funkcję politycznego organu kierowniczego, współpracującego z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, który był uznawany przez państwa Ententy za oficjalną polską reprezentację. 7 października 1918 roku, wraz z innymi członkami Koła Polskiego w niemieckim parlamencie, w tym Władysławem Seydą i Wojciechem Korfantym, zadeklarował polskie obywatelstwo i domagał się przyłączenia Wielkopolski do odradzającego się państwa polskiego. 11 listopada stanął na czele Rady Ludowej w Poznaniu, powstałej w wyniku przekształcenia CKO. Pod jego przywództwem organizowano przygotowania do Polskiego Sejmu Dzielnicowego, który zwołano 3 grudnia 1918 roku w Poznaniu.
rys: karykatura z “Cyrulika Warszawskiego” – satyrycznego tygodnika literackiego, wydawanego w latach 1926–1934 w Warszawie, związanego z obozem piłsudczykowskim i grupą literacką Skamander
8 grudnia 1918 roku, podczas plenarnego posiedzenia Sejmu Dzielnicowego, Trąmpczyński został wybrany na przewodniczącego Naczelnej Rady Ludowej, liczącej 80 członków. W połowie grudnia objął stanowisko naczelnego prezesa prowincji i rejencji poznańskiej.
28 listopada 1918 roku Józef Piłsudski, jako Naczelnik Państwa, wydał dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Wybory miały miejsce 26 stycznia 1919 roku, lecz ze względu na sytuację polityczną nie mogły zostać przeprowadzone na terenach byłego zaboru pruskiego. W odpowiedzi na ten problem Piłsudski wydał dekret o kooptacji polskich posłów z Reichstagu do Sejmu Ustawodawczego – wśród nich znalazł się także Trąmpczyński. Jako prawnik szczególną uwagę poświęcał pracom legislacyjnym nad uchwaleniem konstytucji oraz procesowi unifikacji i kodyfikacji prawa.
W lutym 1919 roku Trąmpczyński został pierwszym marszałkiem Sejmu Ustawodawczego, gdzie przewodził pracom nad Konstytucją Marcową z 1921 roku. Był zwolennikiem silnego parlamentaryzmu i państwa prawa. W czerwcu 1919 roku Sejm Ustawodawczy powołał Komisję Kodyfikacyjną RP oraz Komisję Konstytucyjną, na czele której stanął poseł Edward Dubanowicz. W trakcie prac nad konstytucją Trąmpczyński dążył do znalezienia kompromisu między głównymi siłami politycznymi w parlamencie. Po uchwaleniu konstytucji marcowej pełnił funkcję Marszałka Sejmu od marca 1921 do września 1922 roku, pełniąc również rolę mediatora między Naczelnikiem Państwa a parlamentem w procesie formowania kolejnych rządów.
„Wpierw musimy Państwu zapewnić byt, a potem dopiero możemy prowadzić wewnętrzne walki o to, jaka forma bytu jest najlepsza” – tłumaczył w mowie sejmowej wygłoszonej 28 listopada 1922 r.
W 1922 roku objął funkcję marszałka Senatu, gdzie dbał o przestrzeganie zasad demokracji parlamentarnej. Po przewrocie majowym w 1926 roku stał się jednym z najostrzejszych krytyków sanacji, wskazując na autorytarne zapędy i ograniczanie roli parlamentu przez ekipę Piłsudskiego.
Słynne jego opinia o nim głosiła:
(…) ciągle jeszcze w Ministerstwie pokutuje myśl wyznaczenia p. Piłsudskiego w razie wojny na Naczelnego Wodza. I w tym widzę katastrofę grożącą państwu, bo jestem zdania, że pan Piłsudski nie posiada koniecznego na takie stanowisko wyższego wykształcenia wojskowego. Przekonanie to mam, jak wielu innych, już od roku 1920 (…) p. Piłusudski w 1920 r. nie złożył dowodów umiejętności prowadzenia wielkiej wojny. Jego dzieła Moje pierwsze boje i Rok 1920 wykazują pewne zdolności wojskowe, ale tylko w zakresie partyzantki. Tymczasem przyszła wojna nasza to będzie wojna organizacji i więcej będzie podobna do matematyki niż do romantycznej partyzantki”
Po przewrocie majowym Trąmpczyński jako marszałek Senatu przyczynił się do uspokojenia nastrojów politycznych w Wielkopolsce. W latach 1928–1935 ponownie zasiadał w Sejmie jako poseł Związku Ludowo-Narodowego, potem Stronnictwa Narodowego. W 1929 r. został powołany przez Romana Dmowskiego do Wielkiej Rady Obozu Wielkiej Polski. Z parlamentem pożegnał się już na zawsze, gdy endecja zbojkotowała wybory w 1935 roku.
II wojna światowa i ostatnie lata
Po wybuchu II wojny światowej Trąmpczyński został wysiedlony z Poznania i zamieszkał w Warszawie. W czasie okupacji współpracował z Delegaturą Rządu na Kraj i angażował się w pomoc dla ludności cywilnej. Po powstaniu warszawskim przeniósł się do Milanówka. Po wojnie powrócił do Poznania, gdzie zmarł 2 marca 1953 roku. Początkowo pochowano go na cmentarzu Jeżyckim, lecz w 1987 roku jego szczątki przeniesiono na Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan.
Wojciech Trąmpczyński był symbolem walki o prawa Polaków, twórcą systemu parlamentarnego II RP i obrońcą demokracji. Jego życie pozostaje inspiracją dla kolejnych pokoleń, przypominając o roli prawa, sprawiedliwości i patriotyzmu w budowie silnego państwa.
Za swoje zasługi dla Polski, zarówno w okresie walki o niepodległość, jak i w czasie budowania struktur państwowych II Rzeczypospolitej, Wojciech Trąmpczyński został uhonorowany licznymi odznaczeniami państwowymi i kościelnymi. Otrzymał najwyższe polskie odznaczenie – Order Orła Białego, a także Krzyż Wolności I klasy oraz Order Błogosławionego Piusa IX, przyznawany przez papieża za wybitne zasługi dla Kościoła i społeczeństwa.
Jego zasługi zostały docenione również po jego śmierci. W 1992 roku, z okazji 70. rocznicy pierwszego posiedzenia Senatu odrodzonej Polski, Wydawnictwo Sejmowe opublikowało książkę pt. Marszałkowie Senatu II Rzeczypospolitej, w której znalazła się także obszerna biografia Wojciecha Trąmpczyńskiego. W tym samym roku Sejm RP uhonorował jego pamięć, nadając jego imię sali wcześniej noszącej nazwę Krajowej Rady Narodowej.
W kolejnych latach jego nazwisko zaczęło pojawiać się również w przestrzeni publicznej. W 2000 roku w Poznaniu jedną z ulic nazwano imieniem Trąmpczyńskiego, upamiętniając w ten sposób jego zasługi dla Wielkopolski i całej Polski.
Ważne uroczystości upamiętniające Wojciecha Trąmpczyńskiego odbyły się również w 2013 roku. W sierpniu tego roku Senat Rzeczypospolitej Polskiej przyjął specjalną uchwałę, w której oddano hołd jego dokonaniom jako polityka, prawnika i marszałka parlamentu. 5 września na ścianie budynku Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu odsłonięto tablicę pamiątkową, będącą wyrazem najwyższego uznania dla jego działalności. W uroczystości wzięli udział przedstawiciele władz wojewódzkich oraz Miasta Poznania, którzy złożyli kwiaty pod tablicą. Kolejne wydarzenie upamiętniające Trąmpczyńskiego miało miejsce 25 października w jego rodzinnej miejscowości – Dębłowie. Tego dnia odsłonięto kolejną tablicę pamiątkową oraz posadzono dąb pamięci, symbolizujący jego wkład w rozwój Polski i jej parlamentaryzmu.
Ostatnim akcentem upamiętnienia był akt z dnia 8 listopada 2013 roku, kiedy to przed Salą Sesyjną Starostwa Powiatowego w Gnieźnie odsłonięto pamiątkową tablicę dedykowaną Wojciechowi Trąmpczyńskiemu – „pierwszemu Marszałkowi Senatu II Rzeczypospolitej – urodzonemu w 1860 roku w Dębłowie Królewskim pod Gnieznem”. W ramach tej uroczystości oficjalnie nadano Sali Sesyjnej w Gnieźnie imię Wojciecha Trąmpczyńskiego, aby jego dziedzictwo i działalność dla państwa polskiego były pamiętane przez przyszłe pokolenia.
Monika Świeżawska
Leave feedback about this