“Wielki Zapomniany” współtwórca endecji – Teofil Wielogórski

Teofil Waligórski to postać, która odegrała istotą rolę w kształtowaniu myśli politycznej Narodowej Demokracji. 

Jako działacz polityczny, publicysta i członek Ligi Narodowej był zaangażowany w organizowanie struktur narodowych oraz kształtowanie strategii politycznej, której celem była obrona interesów Polaków pod zaborami. Jego życie i działalność odzwierciedlają nie tylko złożoność ówczesnej polityki narodowej, ale również trudności, z jakimi borykali się polscy patrioci w walce o tożsamość narodową i autonomię polityczną.

Waligórski przez wiele lat pełnił funkcje kierownicze w Lidze Narodowej, był posłem do rosyjskiej Dumy oraz redaktorem wpływowych pism narodowo-demokratycznych. Mimo bliskiej współpracy z Romanem Dmowskim, jego poglądy na strategię polityczną Narodowej Demokracji nie zawsze były zgodne z linią lidera ruchu, co z czasem doprowadziło do jego stopniowego wycofywania się z życia publicznego.

Teofil Waligórski urodził się 5 marca 1859 roku w Mroczkowie, miejscowości położonej w guberni radomskiej. Pochodził ze szlacheckiej rodziny herbu Odrowąż, co niewątpliwie wpłynęło na jego wychowanie i kształtowanie postaw patriotycznych. Jego ojciec, Adam Waligórski, był urzędnikiem górniczym, natomiast matka, Karolina z domu Knake, pochodziła z rodziny o tradycjach inżynieryjnych. Rodzina Waligórskich była ściśle związana z rozwojem przemysłu w Królestwie Polskim, co miało wpływ na późniejsze zainteresowania młodego Teofila.

Edukację rozpoczął w prywatnej szkole Hillera w Kielcach, a następnie uczęszczał do tamtejszego gimnazjum państwowego. Był zdolnym uczniem, lecz jego ścieżka edukacyjna nie przebiegała bez przeszkód. W czasie nauki zetknął się z ideami patriotycznymi, które zyskały na znaczeniu w jego przyszłej działalności politycznej. Okres szkolny przypadał na lata, w których rosła świadomość narodowa i potrzeba działania na rzecz niepodległości Polski, co bez wątpienia wpłynęło na jego późniejszą postawę.

Po ukończeniu gimnazjum Waligórski nie kontynuował nauki na wyższej uczelni, lecz podjął pracę zawodową. Pracował najpierw jako górnik w kopalni, co pozwoliło mu zdobyć doświadczenie w przemyśle wydobywczym, a następnie zatrudnił się jako urzędnik w składzie aptecznym. W późniejszych latach podjął pracę w fabryce Kraszewskiego w Warszawie, co stanowiło punkt zwrotny w jego życiu zawodowym.

Po zamknięciu zakładu w 1878 roku uzyskał zatrudnienie w Towarzystwie Akcyjnym „Rudzki i Ska”, jednej z największych fabryk metalurgicznych w Królestwie Polskim. Spędził tam dwadzieścia lat, awansując na coraz wyższe stanowiska. Jego doświadczenie w przemyśle oraz znajomość realiów gospodarczych miały później znaczący wpływ na jego podejście do polityki i myśli narodowej.

Początki działalności politycznej

Lata 80. i 90. XIX wieku były okresem, w którym Waligórski stopniowo angażował się w działalność społeczną i polityczną. W 1893 roku wstąpił do Ligi Narodowej, tajnej organizacji politycznej, której celem było dążenie do odzyskania niepodległości oraz budowanie tożsamości narodowej wśród Polaków pod zaborami. Było to przełomowe wydarzenie w jego życiu – od tego momentu całkowicie poświęcił się pracy dla sprawy narodowej.

Już w kilka lat po wstąpieniu do Ligi Narodowej awansował w jej strukturach, obejmując szereg ważnych funkcji. W latach 1896-1905 był członkiem Komitetu Centralnego, a od 1893 do 1906 roku zasiadał w Komitecie Krajowym. W 1913 roku wszedł do Rady Głównej Ligi Narodowej. Jako jeden z czołowych działaczy organizacji odgrywał kluczową rolę w koordynowaniu działań narodowych na terenie Królestwa Polskiego, a także na kresach północno-wschodnich.

Jego pierwsze lata działalności politycznej pokazały, że był człowiekiem pełnym determinacji, doskonale zorganizowanym i mającym sprecyzowaną wizję przyszłości Polski. Jako jeden z głównych twórców Narodowej Demokracji w krótkim czasie stał się jednym z czołowych działaczy obozu narodowego. Późniejsza działalność polityczna miała jeszcze bardziej umocnić jego pozycję w ruchu narodowym.

Obok pracy organizacyjnej Waligórski aktywnie angażował się w działalność publicystyczną, traktując prasę jako narzędzie kształtowania świadomości narodowej. W latach 1899–1900 redagował wydawane w Opolu pismo „Pochodnia”, które było przeznaczone dla Polaków znajdujących się pod zaborem rosyjskim. Jego artykuły miały na celu informowanie społeczeństwa o sytuacji politycznej oraz propagowanie idei narodowo-demokratycznych.

Waligórski był również współzałożycielem i aktywnym działaczem Towarzystwa Oświaty Narodowej (1899), które miało na celu edukowanie społeczeństwa polskiego oraz krzewienie patriotyzmu. Wszedł do pierwszego zarządu tej organizacji i działał na rzecz rozwoju sieci placówek oświatowych oraz wydawania materiałów edukacyjnych. Był przekonany, że rozwój świadomości narodowej poprzez edukację jest jednym z kluczowych narzędzi walki o niepodległość.

Udział w polityce parlamentarnej

Na początku XX wieku Waligórski zdecydował się wejść w struktury polityczne Imperium Rosyjskiego, by walczyć o prawa Polaków na forum parlamentarnym. W 1906 roku został wybrany na posła do I Dumy jako przedstawiciel guberni kieleckiej. Jako członek Koła Polskiego w Dumie odgrywał ważną rolę w organizacji polskich parlamentarzystów, będąc współtwórcą regulaminu tej frakcji i członkiem jej siedmioosobowego prezydium. W Dumie działał na rzecz obrony praw narodowych Polaków, sprzeciwiał się polityce rusyfikacyjnej i starał się o większe swobody dla ludności polskiej. Jednak jego działalność parlamentarna zakończyła się wraz z rozwiązaniem I Dumy przez cara Mikołaja II. Po tym wydarzeniu Waligórski powrócił do Warszawy i skupił się na pracy publicystycznej.

W latach 1906–1908 redagował dziennik „Naród”, który stał się jednym z czołowych organów prasowych Narodowej Demokracji. Publikował w nim artykuły dotyczące sytuacji politycznej w Królestwie Polskim, krytykował politykę ugodową wobec Rosji i wzywał do walki o narodowe interesy.

Konflikt z Romanem Dmowskim i wycofanie się z polityki

Mimo bliskiej współpracy z Romanem Dmowskim, Waligórski nie zawsze zgadzał się z jego polityką. Był zwolennikiem bardziej stanowczej postawy wobec Rosji i nie podzielał przekonania Dmowskiego o konieczności współpracy z caratem jako elementu taktyki politycznej. Wraz ze Stanisławem Bukowieckim i Zbigniewem Paderewskim należał do przeciwników ugodowej strategii Narodowej Demokracji w Dumie.

W 1909 roku doszło do wewnętrznych napięć w Lidze Narodowej, które skutkowały rozłamem. Waligórski, rozczarowany kierunkiem polityki obozu narodowego, stopniowo wycofał się z działalności publicznej. W 1908 roku, z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, zrezygnował z redagowania „Narodu” i osiadł w Ojcowie, gdzie zajmował się administracją dóbr Czartoryskich.

Mimo wycofania się z czynnej polityki Waligórski wciąż interesował się sprawami narodowymi. W 1904 roku poprowadził pielgrzymkę unicką do Rzymu, której celem było poinformowanie papieża o prześladowaniach grekokatolików przez władze rosyjskie. Był również związany z Towarzystwem Opieki nad Unitami, które zajmowało się pomocą dla prześladowanych katolików na ziemiach zaboru rosyjskiego.

W 1913 roku, po przeprowadzeniu operacji serca, wyjechał na rekonwalescencję do Merano. Niestety, jego stan zdrowia nie poprawił się i 12 sierpnia 1913 roku zmarł na gruźlicę w Ojcowie. Jego pogrzeb odbył się trzy dni później w Smardzowicach, a w ceremonii uczestniczył jego wieloletni współpracownik Roman Dmowski, który poświęcił mu wspomnienie w „Gazecie Warszawskiej”. W swoim liście do Karola Raczkowskiego napisał, że Waligórski był jednym z najważniejszych ludzi w obozie narodowym, zaraz po Janie Ludwiku Popławskim.

Znaczenie działalności politycznej Waligórskiego

Teofil Waligórski był jednym z czołowych działaczy Narodowej Demokracji, który przez lata angażował się w rozwój organizacyjny i ideowy tego ruchu. Jego działalność w Lidze Narodowej, redagowanie prasy narodowej oraz praca parlamentarzysty miały istotny wpływ na kształtowanie polityki narodowej w Polsce. Choć z czasem wycofał się z polityki, jego koncepcje ideowe, zwłaszcza dotyczące konieczności budowania silnej świadomości narodowej, miały wpływ na przyszłe pokolenia działaczy politycznych.

Jego spór z Dmowskim dotyczący stosunku do Rosji pokazał, że nawet w obrębie jednego obozu politycznego istniały różne wizje przyszłości Polski. Waligórski opowiadał się za bardziej radykalnym podejściem, co z perspektywy czasu czyni go jedną z bardziej interesujących, choć nieco zapomnianych postaci polskiego ruchu narodowego.

Waligórski był zwolennikiem organizacji społecznej opartej na wartościach narodowych i katolickich, a także dążył do umocnienia pozycji Polaków w zaborze rosyjskim poprzez rozwój instytucji oświatowych i społecznych. W jego publicystyce dominowała krytyka liberalizmu i socjalizmu, które uznawał za ideologie zagrażające jedności narodowej i porządkowi społecznemu. Jako jeden z pierwszych dostrzegał zagrożenia płynące z asymilacji narodowej oraz wpływów innych grup etnicznych, co było charakterystyczne dla całego ruchu narodowo-demokratycznego. 

Publicystyka i działalność ideowa

Teofil Waligórski był nie tylko działaczem politycznym, ale także aktywnym publicystą, który kształtował świadomość narodową poprzez prasę. Jego artykuły publikowane były m.in. w pismach narodowo-demokratycznych, a on sam redagował ważne tytuły prasowe:

• „Pochodnia” – czasopismo wydawane w Opolu, mające na celu szerzenie idei narodowych wśród Polaków pod zaborami.
• „Naród” – jedno z głównych pism Narodowej Demokracji, w którym publikował teksty o polityce narodowej i sytuacji Polaków w Rosji.

W swoich publikacjach podkreślał znaczenie edukacji i świadomości narodowej jako fundamentu budowy silnego państwa. Opowiadał się za tym, aby polska inteligencja odgrywała wiodącą rolę w organizowaniu społeczeństwa i przewodziła walce o niepodległość.

Dziedzictwo i wpływ na przyszłe pokolenia

Teofil Waligórski to postać, która na trwałe zapisała się w historii polskiego ruchu narodowego. Jego działalność w Lidze Narodowej, praca parlamentarna w Dumie rosyjskiej, zaangażowanie w Towarzystwo Oświaty Narodowej i praca publicystyczna uczyniły go jednym z najważniejszych działaczy początków Narodowej Demokracji.

Choć jego poglądy nie zawsze były zgodne z głównym nurtem polityki narodowej, jego wkład w rozwój myśli narodowej był nieoceniony. Jego idee dotyczące organizacji społecznej, edukacji i budowy silnej tożsamości narodowej znalazły kontynuację w polityce II Rzeczypospolitej i są obecne w debatach politycznych do dziś. Jego zaangażowanie w Lidze Narodowej, praca publicystyczna oraz udział w Dumie Rosyjskiej świadczą o konsekwencji i determinacji w walce o polskie interesy.

Choć zmarł przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, jego praca przyczyniła się do ukształtowania pokolenia, które to zwycięstwo wywalczyło. Jego dziedzictwo intelektualne pozostaje istotnym elementem historii polskiego ruchu narodowego i źródłem inspiracji dla współczesnych debat o tożsamości i suwerenności Polski.

Andrzej Lamecki