Rafał Skórniewski: Świętosawie – Wielka Serbia jako droga do Boga

I.Wstęp

Definicja świętosawia

Świętosawie (Svetosavlje) to ideologia religijno-narodowa, łącząca prawosławie z serbskim nacjonalizmem, która ukształtowała się w dwudziestoleciu międzywojennym. Jej nazwa pochodzi od św. Sawy (1175 – 1235) – średniowiecznego duchownego i pierwszego arcybiskupa Serbii, którego rola w budowaniu tożsamości narodowej była kluczowa. Św. Sawa (właściwie Rastko Nemanjić) stał się symbolem jedności serbskiego narodu i Cerkwi prawosławnej, a jego dziedzictwo wykorzystywane było zarówno w teologicznych, jak i politycznych koncepcjach.

Świętosawie postrzega naród serbski jako „bogonośny” (bogonosni narod) a więc mający wyjątkową misję obrony prawosławia przed wpływami zachodniego modernizmu, liberalizmu oraz komunizmu. W jego ramach odrzuca się wartości liberalnej demokracji i sekularyzmu, podkreślając konieczność silnej więzi między duchowieństwem a władzą świecką. Ideologia ta zawiera również silny element mesjanistyczny, według którego Serbowie są powołani do podtrzymywania duchowej czystości prawosławia i ochrony jego tradycji przed zepsuciem świata zachodniego.

Świętosawie, choć ukształtowane w XX wieku, czerpie inspiracje z wcześniejszych serbskich tradycji historycznych i religijnych. Szczególną rolę odgrywa tu mit kosowski – idea poświęcenia się narodu serbskiego w imię wyższych wartości duchowych, symbolizowana przez klęskę w bitwie na Kosowym Polu w 1389 roku. To wydarzenie, choć zakończone militarną porażką i pogromem przez tureckiego agresora, interpretowane jest jako akt wyboru „Królestwa Niebieskiego” zamiast doczesnej władzy politycznej.

Nawiązanie do św. Sawy jako symbolu jedności narodu i Cerkwi

Świętosawie jest nierozerwalnie związane z postacią św. Sawy, który w serbskiej tradycji zajmuje miejsce analogiczne do roli świętych założycieli narodów chrześcijańskich, takich jak św. Wojciech w Polsce czy św. Włodzimierz na Rusi. Jego znaczenie wynika nie tylko z roli w ustanowieniu autokefalicznej Cerkwi serbskiej, ale także z wpływu na kształtowanie serbskiej świadomości narodowej.

Św. Sawa uosabia jedność duchową i narodową Serbów. Jego działalność w XIII wieku była kluczowa dla ugruntowania niezależności religijnej Serbii (pamiętać bowiem trzeba, że autokefaliczne cerkwie narodowe cieszą się znacznie większą swobodą niż kościoły katolickie zależne od Watykanu), co wzmocniło także jej polityczną autonomię w regionie. Założony przez niego monaster Chilandar na górze Athos do dziś pozostaje jednym z najważniejszych ośrodków duchowych prawosławia serbskiego.

W XX wieku jego postać stała się centralnym punktem ideologii nazwanej na jego cześć, a jego imię było używane do legitymizowania serbskiego nacjonalizmu. W ideologii tej św. Sawa jest przedstawiany jako nie tylko święty i założyciel Cerkwi serbskiej, ale także duchowy przywódca narodu, który ustanowił po wsze czasy zasady jego religijnej i politycznej tożsamości.

II. Kontekst historyczny powstania świętosawia

1. Sytuacja Serbii po I wojnie światowej. Królestwo SHS/Jugosławia jako „więzienie narodów” – napięcia etniczne i kryzys tożsamościowy

Po zakończeniu I wojny światowej Serbia znalazła się w zupełnie nowej sytuacji politycznej. Dotychczasowe Królestwo Serbii, które przed wojną było stosunkowo jednolitym państwem narodowym, w 1918 roku stało się częścią nowego organizmu politycznego – Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Było to państwo wieloetniczne, które z czasem przekształciło się w Królestwo Jugosławii.

Decyzja o powstaniu Jugosławii wynikała z nadziei serbskich elit politycznych na utworzenie silnego państwa południowosłowiańskiego, zdolnego do przeciwstawienia się zarówno naciskom zewnętrznym, jak i wewnętrznym napięciom. Jednak w praktyce okazało się, że nowopowstałe państwo nie tylko nie rozwiązało wcześniejszych problemów narodowościowych, ale wręcz je spotęgowało.

Serbowie stanowili największą i dominującą grupę w nowym państwie, co prowadziło do konfliktów z innymi narodami, zwłaszcza Chorwatami i Słoweńcami, którzy mieli odmienne tradycje polityczne i kulturowe. Chorwaci w szczególności dążyli do większej autonomii w ramach Królestwa SHS, co prowadziło do napięć politycznych i kryzysów rządowych. W konsekwencji wprowadzano coraz bardziej autorytarne formy rządów, co tylko pogłębiało podziały narodowościowe.

Wielonarodowy charakter państwa sprawił, że Królestwo Jugosławii często określane było mianem „więzienia narodów” – tak jak wcześniej nazywano Austro-Wegry, tłamszące głównie narody słowiańskie. Serbowie, choć formalnie byli główną siłą polityczną, nie mogli czuć się pewnie w otoczeniu innych narodowości, które często nie podzielały ich wizji centralistycznej i prawosławnej Jugosławii.

W obliczu narastających problemów wewnętrznych serbskie elity intelektualne i duchowne zaczęły poszukiwać ideologii, która mogłaby stać się fundamentem jednoczącym naród serbski. W tym kontekście narodziła się idea świętosawia, która miała połączyć serbską tożsamość narodową z religią prawosławną, odrzucając jednocześnie wpływy Zachodu oraz ideologie nowoczesności, takie jak liberalizm i komunizm.

Zachód postrzegany był przez wielu serbskich myślicieli jako zagrożenie, ponieważ reprezentował wartości oparte na sekularyzmie, indywidualizmie i liberalnej demokracji, które stały w sprzeczności z tradycyjną serbską wspólnotowością i religijnym konserwatyzmem. W szczególności pohabsburski katolicyzm oraz w pewnym stopniu islam w Bośni traktowane były jako czynniki mogące prowadzić do duchowego rozkładu Serbii.

Z drugiej strony, równie dużym zagrożeniem dla serbskiej tożsamości było rosnące znaczenie komunizmu. W okresie międzywojennym idee marksistowskie zaczęły zdobywać popularność, zwłaszcza wśród robotników i części młodzieży akademickiej. Serbska Cerkiew prawosławna, a wraz z nią ideolodzy świętosawia, uznali komunizm za wroga numer jeden, ponieważ uderzał on w fundamenty zarówno religijne, jak i narodowe. Uwidoczniło się to szczególnie podczas II wojny światowej, gdy komunistów zwalczali zaciekle formalnie podporządkowani królewskiemu rządowi na uchodźstwie w Londynie czetnicy, często współpracując w tej materii z okupantami niemieckim i włoskim.

Świętosawie miało stanowić odpowiedź na te zagrożenia, oferując Serbom ideologię, która podkreślała ich wyjątkową misję dziejową oraz konieczność oparcia serbskiego państwa na zasadach religijnych i narodowych.

2. Inspiracje historyczne

Mit kosowski i idea „serbskiego mesjanizmu”

Jednym z kluczowych elementów, na których opierało się świętosawie, była idea serbskiego mesjanizmu, głęboko zakorzeniona w micie kosowskim. Odnosi się on do bitwy na Kosowym Polu w 1389 roku, w której wojska serbskie pod wodzą księcia Łazarza poniosły klęskę w starciu z Imperium Osmańskim. Mimo że bitwa ta miała wymiar militarny, z czasem zaczęła być interpretowana w kategoriach duchowych jako symbol wyboru Serbów pomiędzy doczesnym panowaniem a wiecznym Królestwem Niebieskim.

Według legendy książę Łazarz miał dokonać wyboru między „ziemskim królestwem”, które wiązałoby się z uległością wobec najeźdźców, a „niebiańskim królestwem” – ścieżką męczeństwa i duchowej czystości. Wybierając śmierć w walce z Turkami, Serbowie mieli rzekomo potwierdzić swoje powołanie do duchowego cierpienia i obrony prawosławia.

Ta interpretacja bitwy kosowskiej stała się jednym z najważniejszych fundamentów serbskiej tożsamości narodowej i religijnej. W XX wieku mit kosowski został ponownie wykorzystany przez ideologów świętosawia jako uzasadnienie dla serbskiej wyjątkowości i nieustannej walki z „wrogami wiary”.

Dziedzictwo dynastii Nemaniczów i św. Sawy jako fundament mitu założycielskiego

Obok mitu kosowskiego kluczową inspiracją dla świętosawia była dynastia Nemaniczów, która rządziła Serbią w XIII i XIV wieku. Był to okres największej świetności średniowiecznej Serbii, gdy kraj osiągnął status regionalnego mocarstwa i rozwijał się zarówno pod względem politycznym, jak i kulturalnym.

Najważniejszą postacią wśród władców tej dynastii był Stefan Nemania, który założył państwo serbskie (znane początkowo jako Raszka) i ustanowił jego religijne fundamenty. Jednak jeszcze większą rolę odegrał jego syn, św. Sawa, który stał się duchowym ojcem narodu serbskiego. To właśnie on wywalczył dla Serbii autokefalię, uniezależniając Cerkiew serbską od Konstantynopola, co miało decydujące znaczenie dla kształtowania się tożsamości narodowej.

Świętosawie nawiązuje do tej tradycji, traktując dynastię Nemaniczów jako wzór idealnego, świętego przywództwa, w którym władza polityczna i religijna były ze sobą nierozerwalnie związane. W doktrynie świętosawia postać św. Sawy pełni rolę nie tylko założyciela serbskiej duchowości, ale także strażnika czystości narodu i jego misji dziejowej.

W ten sposób ideologia ta sięga do najstarszych tradycji serbskiej państwowości i religii, łącząc elementy historyczne z mesjanistycznym przekonaniem o szczególnym przeznaczeniu Serbów. Takie podejście pozwalało serbskim elitom duchowym i politycznym budować ideologię, która miała zapewnić jedność narodu w obliczu współczesnych wyzwań.

III. Główne założenia ideologiczne

Ideologia świętosawia  opiera się na trzech fundamentalnych założeniach:

1. teologicznych – które określają Serbów jako naród bogonośny, mający szczególną misję obrony prawosławia oraz wprowadzający koncepcję teodemokracji jako właściwego modelu rządów;
2. antymodernistycznych i antyzachodnich – odrzucających wartości sekularyzmu, indywidualizmu i materializmu jako „chorób” cywilizacji zachodniej, przeciwstawiających świętą Serbię zdegenerowanej Europie;
3. martyrologicznych – podkreślających rolę cierpienia i ofiary w dziejach narodu serbskiego, zwłaszcza w kontekście mitu kosowskiego i koncepcji „Królestwa Niebieskiego”.

Każdy z tych elementów ma kluczowe znaczenie dla rozumienia świętosawia jako ideologii łączącej religię i nacjonalizm w jedną nierozerwalną całość.

1. Teologiczny fundament

a. Koncepcja „narodu-bogonoścy” (bogonosni narod) – Serbowie jako naród wybrany do obrony prawosławia

Jednym z głównych dogmatów świętosawia jest przekonanie, że Serbowie są narodem bogonośnym (bogonosni narod), co oznacza, że mają szczególną rolę w historii chrześcijaństwa jako jego obrońcy i strażnicy prawosławnej wiary. Koncepcja ta wywodzi się z teologii dwóch duchownych św. Mikołaja Velimirovicia (1881 – 1956) i św. Justyna Popovicia (1894 – 1979) którzy twierdzili, że Serbowie otrzymali specjalne powołanie od Boga – nie tylko jako wspólnota narodowa, ale także jako duchowy przedmurze prawosławia przeciwko wpływom zarówno Zachodu, jak i islamu.

Przekonanie o wybraństwie Serbów miało swoje korzenie w średniowieczu, ale w XX wieku zostało dodatkowo wzmocnione przez ideologów świętosawia. Twierdzili oni, że Serbia, podobnie jak Izrael w Starym Testamencie, jest narodem wybranym do realizowania Bożego planu na ziemi. W tym kontekście wszelkie wojny, klęski i cierpienia Serbów interpretowano jako dowód na ich duchową wyjątkowość i misję ochrony prawosławia przed wpływami heretyckimi oraz nihilizmem współczesnego świata.

Serbska Cerkiew prawosławna, w odróżnieniu od Kościoła katolickiego, który dążył do uniwersalizmu, silnie podkreślała znaczenie tożsamości narodowej. W świętosawiu religia i narodowość były nierozłączne – aby być prawdziwym Serbem, należało być prawosławnym.

b. Teodemokracja – synteza władzy świeckiej i duchowej, krytyka demokracji liberalnej

Kolejnym istotnym elementem ideologii Świętosawia jest idea teodemokracji (teokratija i demokratija), czyli koncepcja łącząca władzę duchową i świecką w harmonijną całość. Teoria ta została sformułowana przez ww. Velimirovicia, który uważał, że państwo powinno być rządzone według zasad chrześcijańskich, a nie liberalnej demokracji.

Teodemokracja oznaczała, że władza polityczna nie powinna być oddzielona od autorytetu religijnego, a państwo powinno być rządzone zgodnie z zasadami prawosławia. Była to koncepcja przeciwstawna zarówno zachodniemu liberalizmowi, który oddzielał Kościół od państwa, jak i komunizmowi, który zwalczał religię.

Według zwolenników świętosawia, liberalna demokracja jest sprzeczna z chrześcijaństwem, ponieważ:

• promuje sekularyzm, czyli oderwanie życia publicznego od religii;
• podkreśla indywidualizm, zamiast wspólnotowej odpowiedzialności narodu wobec Boga;
• popuszcza rządy mas, podczas gdy w świętosawiu władza powinna być sprawowana przez tych, którzy kierują się chrześcijańską moralnością.

Teodemokracja nie oznaczała absolutnej władzy duchowieństwa, ale zakładała, że państwo i religia powinny działać wspólnie dla dobra narodu. W praktyce prowadziło to do silnego powiązania serbskiego prawosławia z nacjonalizmem.

2. Antymodernizm i antyzachodniość

Świętosawie odrzuca zachodnie wartości modernizmu, w tym materializm, sekularyzm i indywidualizm, uważając je za źródła moralnego rozkładu. Często określa się je jako „choroby Zachodu”. Zachód, zwłaszcza po rewolucji francuskiej i w epoce industrializacji, zaczął odchodzić od wartości chrześcijańskich na rzecz racjonalizmu, wolnego rynku i demokracji liberalnej. W ideologii więtosawia te zmiany postrzegano jako niszczące duchową tożsamość narodów.

Duchowni tacy jak Justyn Popović określali sekularyzm jako herezję, która prowadzi do zniszczenia tradycyjnych wartości. Ich zdaniem Europa stała się „zgniła” duchowo, ponieważ odrzuciła swoje chrześcijańskie dziedzictwo na rzecz hedonizmu i konsumpcjonizmu. Serbowie mieli stanowić „ostatni bastion” prawdziwej chrześcijańskiej cywilizacji, przeciwstawiając się zdegenerowanemu Zachodowi. W ideologii świętosawia Serbia stała się „świętym narodem”, który musiał pozostać wierny prawosławiu i odrzucić zachodnie wpływy.

3. Kult męczeństwa

Bitwa na Kosowym Polu stała się symbolem wyboru duchowego zamiast doczesnej władzy. Książę Łazarz miał wybrać „Królestwo Niebieskie” zamiast ziemskiego, co w świętosawiu interpretowane jest jako najwyższa forma lojalności wobec Boga. Serbski naród miał być „narodem-męczennikiem”, którego cierpienie i ofiary miały prowadzić do odkupienia. Ta narracja była wykorzystywana w XX wieku w czasie wojen bałkańskich i konfliktów etnicznych, legitymizując serbskie działania jako obronę świętych wartości.

IV. Kluczowi twórcy i ich koncepcje

Świętosawie jako ideologia religijno-narodowa miało kilku kluczowych twórców, ale szczególnie istotną rolę odegrali dwaj prawosławni duchowni: św. Mikołaj Velimirović i św. Justyn Popović. Ich pisma i działalność przyczyniły się do ugruntowania ideologii, łączącej prawosławie z nacjonalizmem serbskim oraz odrzucającej zachodni modernizm.

W swoich pracach Velimirović i Popović kładli nacisk na wyjątkową misję Serbów jako narodu-bogonoścy, odrzucali liberalizm, sekularyzm i kapitalizm jako niszczące chrześcijaństwo oraz dążyli do stworzenia teokratycznego modelu państwa. Obaj byli także zdecydowanymi przeciwnikami idei ekumenizmu i globalizacji, które uważali za zagrożenie dla prawosławnej tożsamości.

Po ich śmierci ich idee były kontynuowane przez uczniów i zwolenników, takich jak Dimitrije Najdanović, który rozwijał koncepcję serbskiego charakteru narodowego jako fundamentu duchowej misji Serbów.

1. Św. Mikołaj Velimirović

Mikołaj Velimirović  w swojej książce Narodni duh u prošlosti i sadašnjosti (1920) przedstawił wizję Serbów jako narodu wybranego przez Boga, którego misją jest obrona prawosławia.

W pracy tej podkreślał, że Serbowie są narodem wyjątkowym, ponieważ przez wieki pozostawali wierni tradycjom prawosławia, nie ulegając wpływom katolicyzmu ani islamu. Uważał, że siłą serbskiego ducha jest zdolność do poświęcenia, wierność ideałom i duchowa wytrwałość.

W swoich analizach historycznych Velimirović często odnosił się do mitu kosowskiego, wskazując, że bitwa na Kosowym Polu (1389) nie była klęską, lecz duchowym zwycięstwem, ponieważ Serbowie wybrali Królestwo Niebieskie zamiast doczesnej władzy.

Podstawowe założenia Velimirovicia w Narodni duh u prošlosti i sadašnjosti:

• Serbowie jako naród mesjanistyczny – mają szczególną misję duchową w świecie.
• Świętosawie jako fundament serbskiej tożsamości – Serb jest prawdziwym Serbem tylko wtedy, gdy pozostaje wierny prawosławiu.
• Zachód jako zagrożenie – liberalizm, kapitalizm i sekularyzm prowadzą do moralnego upadku narodów.
• Historia Serbii jako historia męczeństwa – cierpienie Serbów ma wartość zbawczą i umacnia ich duchową siłę.

Kontrowersje: antysemickie wypowiedzi, sympatie do faszyzmu w latach 30.

Pomimo swojego kanonizowania przez Serbską Cerkiew Prawosławną, Mikołaj Velimirović jest postacią kontrowersyjną, głównie ze względu na swoje antysemickie wypowiedzi oraz pozytywny stosunek do faszyzmu w latach 30.

W swoich tekstach wielokrotnie oskarżał Żydów o moralne zepsucie Europy, przypisując im winę za propagowanie materializmu i sekularyzmu. W jednym ze swoich kazań stwierdził, że Żydzi byli „zabójcami Chrystusa” i odpowiedzialnymi za degenerację chrześcijańskiej cywilizacji.

Dodatkowo w latach 30. Velimirović sympatyzował z faszystowskim ruchem ZBOR Dimitrija Ljotića, który głosił ultrakonserwatywną, prawosławną wersję nacjonalizmu. ZBOR miał w Serbii szczątkowe poparcie, a po inwazji niemieckiej przystąpił do bezkrytycznej kolaboracji z Niemcami.

Velimirović wspierał ideę autorytarnego państwa opartego na zasadach religijnych i był przeciwnikiem liberalnej demokracji. Po II wojnie światowej był prześladowany przez komunistyczne władze Jugosławii, co przyczyniło się do jego legendy jako duchowego przywódcy serbskiego prawosławia.

2. Św. Justyn Popović

Justyn Popović w swojej pracy Filozofija i religija Fjodora Dostojevskog analizował myśl rosyjskiego pisarza w kontekście krytyki zachodniego racjonalizmu i nihilizmu.

Popović twierdził, że Zachód uległ herezji humanizmu, który doprowadził do dechrystianizacji społeczeństw europejskich. Według niego, filozofia Zachodu, od Kartezjusza po egzystencjalizm, zastąpiła Boga kultem człowieka, co prowadziło do moralnej dekadencji.

Podstawowe idee Popovicia:

• zachodnia cywilizacja oparta jest na fałszywych wartościach, które prowadzą do upadku duchowego.
• Serbia musi opierać się na prawosławiu, które jest jedyną prawdziwą formą chrześcijaństwa.
• Dostojewski był prorokiemmoralnego kryzysu Zachodu – jego twórczość ukazuje duchowy upadek Europy.

Idea „ortodoksyjnej sobornosti” jako alternatywa dla globalizacji

Popović promował koncepcję ortodoksyjnej sobornosti, czyli wspólnotowego modelu życia społecznego opartego na prawosławiu. Była to alternatywa dla globalizacji i zachodniego kapitalizmu, które jego zdaniem niszczyły tożsamości narodowe.

Podstawą sobornosti miała być duchowa jedność narodu i Cerkwi, a nie model państwa narodowego w zachodnim rozumieniu. Popović podkreślał, że Serbowie nie mogą przyjmować liberalnych koncepcji państwowości, lecz powinni opierać swoje życie społeczne na zasadach wspólnoty religijnej.

3. Wpływ uczniów: Dimitrije Najdanović i jego koncepcja „srpski nacionalni karakter”

Duchowe i ideologiczne dziedzictwo Velimirovicia i Popovicia było kontynuowane przez ich uczniów i zwolenników. Jednym z nich był Dimitrije Najdanović, który rozwinął koncepcję „serbskiego charakteru narodowego”.

Najdanović twierdził, że Serbowie mają wyjątkowe cechy duchowe, które odróżniają ich od innych narodów. Jego zdaniem były to:

• duchowa wytrwałość i odporność na asymilację.
• gotowość do cierpienia w imię wiary i narodu.
• niechęć do kompromisów w sprawach religijnych.

Najdanović propagował pogląd, że Serbowie nie powinni dążyć do integracji z Zachodem, lecz umacniać swoją tożsamość narodową poprzez ścisłe związki z prawosławiem.

V. Świętosawie w praktyce politycznej i społecznej

Świętosawie  swoje praktyczne zastosowanie zarówno w sferze politycznej, jak i społecznej. Od momentu ukształtowania się w latach 20. XX wieku było wykorzystywane przez różne ugrupowania polityczne i duchownych jako narzędzie mobilizacji społecznej i politycznej. Ideologia ta odegrała istotną rolę w Serbii w kilku kluczowych momentach:

1. w okresie międzywojennym, gdy stała się fundamentem ruchu ultrakonserwatywnego, wspieranego przez faszyzujące organizacje takie jak ZBOR Dimitrije Ljotića.
2. podczas wojen bałkańskich w latach 90., kiedy była instrumentalizowana przez nacjonalistów takich jak Radovan Karadžić i Vojislav Šešelj, którzy wykorzystywali retorykę „świętej wojny” w walce o Kosowo i Bośnię.
3. w XXI wieku, gdy świętosawie pozostaje istotnym elementem tożsamości religijnej i narodowej Serbii, manifestującym się w polityce prawicowych partii oraz w materialnych symbolach, takich jak monumentalna Cerkiew św. Sawy w Belgradzie.

1. Lata 30. XX wieku: Świętosawie i ruch ZBOR Dimitrije Ljotića

W latach 30. XX wieku świętosawie zostało przyjęte przez serbskich konserwatystów i prawicowych działaczy politycznych, którzy postrzegali je jako alternatywę dla zachodnich ideologii – demokracji liberalnej i komunizmu. Jednym z głównych politycznych zwolenników świętosawia był Dimitrije Ljotić, założyciel ruchu ZBOR (Jugosłowiańska Narodowa Wspólnota).

Ljotić i jego zwolennicy dążyli do stworzenia autorytarnego państwa chrześcijańskiego, które miałoby być rządzone według zasad prawosławia i konserwatyzmu. Organizacja ZBOR opowiadała się za ścisłą współpracą Cerkwi prawosławnej i państwa, co było zgodne z ideologią świętosawia. W retoryce Ljotića dominowały hasła antydemokratyczne, antykomunistyczne i antyliberalne, a jego ruch polityczny widział w nowej doktrynie podstawę dla budowy nowego serbskiego państwa narodowego.

Dimitrije Ljotić, inspirowany naukami Mikołaja Velimirovicia, chciał przekształcić Jugosławię w państwo oparte na zasadach ewangelicznych i prawosławnej duchowości. Jego zdaniem polityka powinna być podporządkowana religii, a prawosławie stanowić fundament narodowej jedności.

Cechy „państwa opartego na Ewangelii” według ZBOR:

• silna władza autorytarna, powiązana z Cerkwią prawosławną.
• odrzucenie liberalnej demokracji i kapitalizmu.
• wychowanie społeczeństwa w duchu chrześcijańskim i patriotycznym.
• eliminacja „wrogów narodu” – komunistów, liberałów, a także Żydów i masonerii, którzy byli postrzegani jako zagrożenie dla serbskiej tożsamości.

Mimo że ZBOR nie zdobył szerokiego poparcia w Jugosławii, jego idee przetrwały i miały później wpływ na serbski nacjonalizm w latach 90.

2. Okres wojen bałkańskich (lata 90.): nacjonalistyczna instrumentalizacja świętosawia

W latach 90., podczas rozpadu Jugosławii i wojen na Bałkanach, świętosawie zostało w pełni upolitycznione i wykorzystane jako narzędzie legitymizujące działania nacjonalistycznych polityków.

Najbardziej znani serbscy politycy, którzy odwoływali się do tej doktryny, to:

• Radovan Karadžić – przywódca Serbów bośniackich, odpowiedzialny za politykę czystek etnicznych w Bośni i Hercegowinie.
• Vojislav Šešelj – lider Serbskiej Partii Radykalnej, jeden z głównych propagatorów ideologii „świętej wojny” Serbów przeciwko Zachodowi i muzułmanom.

Obaj politycy używali świętosawia do uzasadniania działań wojennych jako obrony prawosławia i narodu serbskiego przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. W ich retoryce wojna była przedstawiana jako konflikt o charakterze religijnym, w którym Serbowie walczą o świętą sprawę.

Świętosawie było szczególnie silnie wykorzystywane w kontekście walki o Kosowo, które w serbskiej narracji historycznej było „ziemią świętą”. Konflikt o Kosowo został przedstawiony jako nowoczesna bitwa na Kosowym Polu (1389), a wojskowe działania Serbii były usprawiedliwiane jako obrona duchowego dziedzictwa narodu.

3. Współczesność: świętosawie jako fundament serbskiej tożsamości

Jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli świętosawia w XXI wieku jest Cerkiew św. Sawy w Belgradzie, największa świątynia prawosławna na Bałkanach. Budowana przez kilkadziesiąt lat, jest nie tylko miejscem kultu, ale także manifestacją ideologii w przestrzeni publicznej. Świątynia jest symbolem serbskiej jedności narodowej i duchowej. Jej monumentalna architektura ma podkreślać wielkość serbskiego prawosławia i jego niepodważalną rolę w tożsamości narodowej.

4.Świętosawie w dyskursie partii prawicowych (np. Dveri)

Współcześnie ideologia Świętosawia jest wciąż obecna w serbskim dyskursie politycznym, zwłaszcza wśród partii prawicowych, takich jak Dveri, które promują wartości konserwatywne, antyzachodnie i prorosyjskie. Partia ta jednak cieszy się niedużym poparciem i choć zdarzyło się jej wcześniej uzyskiwać miejsca w Skupsztinie, obecnie działa poza parlamentem

Główne elementy świętosawia w programie politycznym serbskiej prawicy:

• obrona wartości prawosławnych – sprzeciw wobec sekularyzmu i liberalizmu.
• podkreślanie wyjątkowości serbskiej misji narodowej.
• odrzucenie zachodnich wpływów – niechęć do UE, NATO i globalizacji.

VI. Krytyka i kontrowersje

Świętosawie jako ideologia religijno-narodowa wywoływało i nadal wywołuje liczne kontrowersje, zarówno w Serbii, jak i poza jej granicami. Choć wielu zwolenników postrzega je jako fundament serbskiej tożsamości i duchowości, to jego przeciwnicy wskazują na liczne zagrożenia, jakie wynikają z jego fundamentalistycznego charakteru, etnocentryzmu i politycznych nadużyć.

Do głównych zarzutów należą:

1. fundamentalizm religijny – ideologia świętosawia miała prowadzić do wykluczenia innych grup etnicznych i religijnych, co sprzyjało napięciom społecznym oraz przemocy symbolicznej i fizycznej.
2. historyczne paradoksy – sprzeczność między chrześcijańskim uniwersalizmem a nacjonalistycznym etnocentryzmem oraz kontrowersje wokół współpracy niektórych duchownych z nazistami podczas II wojny światowej.
3. obrona świętosawia – jego zwolennicy argumentują, że ideologia ta jest jedynie narzędziem obrony serbskiej tożsamości w obliczu globalizacji oraz podkreślają próby reinterpretacji jej w duchu ekumenizmu.

1. Zarzuty o fundamentalizm

Jednym z głównych zarzutów wobec Świętosawia jest jego wykluczający charakter, który czyni go ideologią silnie etnocentryczną, nieprzystającą do współczesnych standardów demokracji i pluralizmu.

Świętosawie podkreśla szczególną misję Serbów jako narodu-bogonoścy, co w praktyce często prowadziło do marginalizacji i dyskryminacji innych narodowości oraz religii zamieszkujących Bałkany. W szczególności zarzuca się, że ideologia ta:

• utrwalała podziały etniczne – wskazując Serbów jako jedyny „prawdziwy” naród na Bałkanach, który został powołany do obrony prawosławia.
• legitymizowała politykę wykluczenia – w XX wieku świętosawie było wykorzystywane do usprawiedliwiania działań politycznych mających na celu eliminację wpływów innych narodowości, zwłaszcza Albańczyków, Chorwatów i muzułmanów bośniackich.
• stawało się narzędziem politycznym – w latach 90. ideologia tabyła wykorzystywana do mobilizacji społeczeństwa w wojnach bałkańskich, a jej elementy były obecne w retoryce nacjonalistycznych liderów, takich jak Radovan Karadžić i Vojislav Šešelj.

Przemoc symboliczna wynikająca ze Świętosawia objawiała się także w języku i narracji historycznej, gdzie Serbowie przedstawiani byli jako odwieczne ofiary spisków Zachodu, a inne narody jako wrogowie „świętej Serbii”.

Problem „religijnego szowinizmu” według Mircei Eliadego

Wybitny historyk religii Mircea Eliade zwracał uwagę na zjawisko religijnego szowinizmu, które polega na instrumentalnym wykorzystywaniu religii do legitymizacji władzy politycznej i działań wojennych. W jego analizie ideologie takie jak świętosawie mogą łatwo prowadzić do:

• uzasadniania konfliktów religijnych jako nieuniknionych starć „sił dobra i zła”.
• redukcji duchowości do narzędzia politycznego, co prowadzi do jej wypaczenia.
• moralnej absolutyzacji własnego narodu, co ułatwia usprawiedliwianie działań represyjnych wobec innych grup.

W przypadku świętosawia tego rodzaju mechanizmy były szczególnie widoczne w XX wieku, gdy ideologia ta służyła jako narzędzie budowania narracji o Serbach jako obrońcach chrześcijaństwa, co usprawiedliwiało agresywne działania polityczne i militarne.

2. Historyczne paradoksy

Chrześcijaństwo, jako religia o charakterze uniwersalistycznym, głosi ideę równości wszystkich ludzi przed Bogiem. Jednak doktryna świętosawia łączyła elementy religijne z silnym etnocentryzmem, co prowadziło do poważnych napięć i wewnętrznych sprzeczności. Z jednej strony świętosawie głosiło wartości duchowe i moralne, ale z drugiej podkreślało wyjątkowość Serbów, co stało w sprzeczności z ideą uniwersalnej wspólnoty chrześcijańskiej. Teologowie krytykujący tę ideę wskazywali, że zamknęła prawosławie serbskie w nacjonalistycznych ramach, co ograniczyło jego otwartość na dialog z innymi wyznaniami i narodami.

Współpraca Velimirovicia z nazistami podczas II wojny światowej

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych aspektów świętosawia jest współpraca niektórych jego ideologów z nazistami podczas II wojny światowej. Mikołaj Velimirović był oskarżany o współpracę z reżimem hitlerowskim, zwłaszcza w latach 1941–1944. Choć później był więziony w obozie koncentracyjnym w Dachau, jego wcześniejsze wypowiedzi sugerowały sympatię do niektórych elementów faszystowskiego porządku, zwłaszcza w kontekście antykomunizmu i antysemityzmu.

Z kolei Dimitrije Ljotić, przywódca ruchu ZBOR, otwarcie współpracował z nazistami i promował serbską wersję korporacyjnego państwa religijnego.

3. Głosy obrońców

Zwolennicy odpierają zarzuty, twierdząc, że ideologia ta nie jest fundamentalistyczna ani szowinistyczna, lecz stanowi narzędzie obrony serbskiej tożsamości przed globalizacją i agresywną sekularyzacją.

W ich interpretacji to nie ideologia agresji, lecz sposób na zachowanie narodowej i religijnej integralności Serbii. Argumentują oni, że:

• świętosawie chroni serbską duchowość przed wpływami Zachodu.
• jest przeciwieństwem nihilizmu i moralnego relatywizmu współczesnego świata.
• działa jako siła konsolidująca serbski naród w obliczu zagrożeń geopolitycznych.

Próby reinterpretacji świętosawia w duchu ekumenizmu (np. patriarcha Ireneusz)

Niektórzy współcześni duchowni serbscy, tacy jak zwierzchnik Serbskiego Kościoła Prawosławnego patriarcha Ireneusz (1930 – 2020), starali się reinterpretować świętosawie w bardziej otwarty sposób. W ich koncepcji  nie powinno być zamkniętą, nacjonalistyczną ideologią, ale raczej elementem dialogu religijnego i duchowego odrodzenia. Patriarcha Ireneusz próbował łączyć elementy tej doktryny z ideą ekumenizmu, starając się zmienić jego skrajnie konserwatywne oblicze. Jednak takie podejście spotkało się z ostrą krytyką ze strony bardziej radykalnych środowisk.

VII. Porównanie świętosawia z mesjanizmem polskim

Świętosawie i polski mesjanizm narodowy to dwie ideologie religijno-narodowe, które kształtowały tożsamość Serbów i Polaków w różnych epokach historycznych. Choć powstały w odmiennych kontekstach geopolitycznych, wykazują liczne podobieństwa wynikające z sakralizacji historii, eschatologii narodowej oraz roli duchowych przywódców.

Zarówno Serbowie, jak i Polacy, na przestrzeni dziejów doświadczyli wielkich tragedii narodowych – Serbowie klęski na Kosowym Polu (1389), a Polacy rozbiorów (1772–1795) i nieudanych powstań narodowych. W obu przypadkach historyczna klęska została zreinterpretowana w kategoriach religijnych i stała się fundamentem dla ideologii narodowych, opartych na koncepcji cierpienia jako elementu zbawienia.

Jednak różnice między obiema koncepcjami wynikają przede wszystkim z odmiennych tradycji religijnych i filozoficznych – świętosawie opiera się na prawosławiu, natomiast mesjanizm polski wyrasta z katolicyzmu i mistycyzmu romantycznego. Istotne różnice występują także w sposobie działania i rozumienia roli narodu w historii.

1. Podobieństwa

Zarówno świętosawie, jak i mesjanizm polski, sakralizują historię narodową i nadają jej religijny wymiar.

• Serbia: Bitwa na Kosowym Polu (1389) stała się mitem założycielskim serbskiej tożsamości narodowej. Klęska wojsk serbskich w walce z Osmanami została zinterpretowana jako świadomy wybór duchowego męczeństwa – książę Łazarz, według legendy, miał wybrać Królestwo Niebieskie zamiast doczesnego panowania. Odtąd Serbowie postrzegali swoją historię jako ciągłość cierpienia i poświęcenia dla prawosławia.
• Polska: Rozbiory Polski oraz klęski powstań narodowych (1794, 1830, 1863) były traktowane w podobny sposób – jako krzyż, który Polska musi nieść dla zbawienia świata. Idea Polski jako narodu-męczennika była kluczowa w romantyzmie, szczególnie w dziełach Adama Mickiewicza (Dziady cz. III) i Juliusza Słowackiego (Kordian).

W obu przypadkach naród został przedstawiony jako ofiara historycznych okoliczności, ale jednocześnie jako wspólnota wybrana do spełnienia wyższej misji duchowej.

Eschatologia narodowa: wiara w „zmartwychwstanie” narodu

Obie ideologie zawierają silny komponent eschatologiczny – przekonanie, że cierpienie narodu jest tylko etapem na drodze do jego zmartwychwstania i odkupienia.

• Serbia: świętosawie łączy się z ideą Serbii jako „Trzeciego Rzymu”, czyli duchowej spadkobierczyni Bizancjum, mającej szczególną misję w świecie prawosławia. Serbowie wierzyli, że mimo historycznych klęsk ich naród przetrwa i odzyska dawną wielkość.
• Polska: koncepcja „Polski jako Chrystusa Narodów” oznaczała, że Polska musi umrzeć (rozbiory), aby później zmartwychwstać i przewodzić innym narodom w odnowie moralnej świata. Przekonanie to było silnie obecne w twórczości romantyków, zwłaszcza w Widzeniu księdza Piotra w Dziadach cz. III.

Obie ideologie widziały cierpienie jako środek do duchowego zwycięstwa, co nadawało ich narracjom religijny, niemal apokaliptyczny wymiar.

Rola intelektualistów: Velimirović i Popović jako duchowi przywódcy vs. Mickiewicz i Słowacki jako „wieszcze”

W obu przypadkach kluczową rolę w rozwoju ideologii odegrali intelektualiści, którzy pełnili funkcję duchowych i narodowych przewodników.

• Serbia: świętosawie było rozwijane przez św. Mikołaja Velimirovicia i św. Justyna Popovicia, którzy podkreślali, że Serbowie mają szczególną misję religijną. Ich idee miały ogromny wpływ na serbską Cerkiew prawosławną oraz ruchy nacjonalistyczne w XX wieku.
• Polska: polski mesjanizm narodowy był tworzony przez poetów romantycznych, którzy pełnili rolę „wieszczów” – proroków przewidujących przyszłość narodu. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński interpretowali historię Polski w kategoriach religijnych i mistycznych, podobnie jak teologowie świętosawia.

W obu przypadkach ideologia narodowa nie była tylko doktryną polityczną, ale miała głęboki wymiar duchowy, a jej twórcy byli traktowani niemal jak święci lub prorocy.

2. Różnice

Najważniejsza różnica wynika z kontekstu historycznego, w jakim powstały obie ideologie.

• Świętosawie wyłoniło się w XX wieku, zwłaszcza w okresie międzywojennym, jako odpowiedź na kryzys tożsamości Serbów w nowo powstałej Jugosławii. Serbowie, stanowiący większość w Królestwie SHS, czuli się zagrożeni przez rosnące wpływy Chorwatów i zachodni modernizm. Doktryna była próbą powrotu do średniowiecznej wielkości Serbii jako prawosławnego mocarstwa.
• Mesjanizm polski powstał w XIX wieku jako reakcja na rozbiory Polski i klęski powstań narodowych. Była to ideologia wywodząca się z romantyzmu, stawiająca naród polski w roli Chrystusa cierpiącego za grzechy świata.

Podłoże religijne: prawosławie vs. katolicyzm z mistycyzmem

Różnica religijna miała ogromne znaczenie dla kształtu obu ideologii.

• Serbia: świętosawie opiera się na prawosławiu, które podkreśla zbiorową, wspólnotową tożsamość narodu i Cerkwi. Serbski nacjonalizm religijny był związany z ideą teokracji, czyli ścisłego związku religii z polityką.
• Polska: polski mesjanizm wyrastał z katolicyzmu, ale miał również silne wpływy mistyczne, zwłaszcza w interpretacji Mickiewicza i Słowackiego. Polska religijność miała także bardziej uniwersalistyczny charakter niż świętosawie.

Stosunek do działania: świętosawie – duchowe przygotowanie, mesjanizm – walka i ofiara

• Świętosawie koncentrowało się na duchowym przygotowaniu narodu do przyszłej wielkości, a niekoniecznie na aktywnym działaniu. Serbowie mieli czekać na historyczny moment odrodzenia.
• Mesjanizm polski miał bardziej aktywny wymiar – istniał w nim silny spór między biernym cierpieniem a czynną walką. Juliusz Słowacki wprowadził koncepcję winkelriedyzmu, czyli idei aktywnego poświęcenia się dla sprawy narodowej.

VIII. Zakończenie

1. Podsumowanie

Świętosawie jako próba odpowiedzi na kryzys tożsamościowy Serbów w XX wieku

Świętosawie  wyrosło jako ideologia religijno-narodowa, będąca odpowiedzią na kryzys tożsamościowy Serbów w XX wieku. W obliczu upadku historycznych imperiów i zmian geopolitycznych, Serbowie szukali nowego fundamentu dla swojej narodowej jedności.

W międzywojennej Jugosławii stało się narzędziem integracji serbskiej tożsamości w warunkach wieloetnicznego państwa, które nie gwarantowało Serbom dominacji, jakiej oczekiwali po zwycięstwie w I wojnie światowej. W czasach komunizmu zostało zepchnięte na margines, ale odrodziło się w latach 90. jako ideologia mobilizująca społeczeństwo serbskie podczas wojen bałkańskich i konfliktów etnicznych.

Jego znaczenie wykraczało jednak poza politykę – świętosawie było przede wszystkim wyrazem duchowej i kulturowej samoidentyfikacji Serbów, opierającej się na wartościach prawosławia, tradycji i martyrologii narodowej.

Dialektyka sacrum i profanum w serbskim nacjonalizmie

Jednym z kluczowych zagadnień świętosawia jest jego nierozłączność z serbskim nacjonalizmem, który funkcjonuje w napięciu między sacrum a profanum.

• z jednej strony  było ideologią duchową, opartą na mistycyzmie prawosławia, misji narodu-bogonoścy i eschatologicznym znaczeniu cierpienia.
• z drugiej strony stało się praktycznym narzędziem politycznym, wykorzystywanym do legitymizowania władzy, konfliktów i podziałów etnicznych.

To napięcie sprawiło, że świętosawie nigdy nie było jedynie religijną filozofią – od samego początku miało także wymiar polityczny i społeczny, co prowadziło do jego instrumentalizacji w różnych epokach.

2. Perspektywy

Świętosawie, choć historycznie związane z serbskim nacjonalizmem, posiada także potencjał integracyjny, jeśli zostanie zreinterpretowane w bardziej otwarty sposób.

• w perspektywie ekumenicznej mogłoby stać się elementem dialogu między prawosławiem a innymi wyznaniami na Bałkanach, zwłaszcza w kontekście rosnącej współpracy z prawosławnymi Grekami, Bułgarami czy Rosjanami.
• w kontekście współczesnej Serbii mogłoby zostać zreformowane i oddzielone od skrajnego nacjonalizmu, co umożliwiłoby mu funkcjonowanie jako element tradycji duchowej, a nie politycznej ideologii.

Mimo to istnieje wiele barier dla takiej reinterpretacji – historyczna narracja świętosawia jest głęboko zakorzeniona w konflikcie i podziale, co utrudnia jego przekształcenie w ideologię pojednania.

Największym zagrożeniem jest możliwość jego dalszej radykalizacji, zwłaszcza w warunkach wzrostu skrajnych tendencji religijno-politycznych w Europie i na Bałkanach.

• religijny fundamentalizm – w przeszłości Świętosawie było używane do uzasadniania działań wojennych i etnicznych czystek. Istnieje ryzyko, że w sytuacjach kryzysowych może ponownie stać się ideologią konfrontacyjną.
• zamknięcie na Zachód – silna antyzachodnia retoryka Świętosawia może utrudnić proces integracji Serbii z Europą, zwłaszcza w kontekście modernizacji politycznej i gospodarczej.
• konflikty etniczne – świętosawie jako ideologia prawosławna jest trudne do pogodzenia z wieloetnicznym charakterem regionu Bałkanów.

Rafał Skórniewski