Sztuka i literatura od wieków pełniły kluczową rolę w kształtowaniu tożsamości narodowej, zwłaszcza w momentach zagrożenia i represji. Polska, doświadczająca rozbiorów, powstań narodowych oraz II wojny światowej, wielokrotnie wykorzystywała sztukę jako narzędzie podtrzymywania ducha oporu. Jednym z najciekawszych przejawów literackiej walki o wolność było pismo konspiracyjne „Sztuka i Naród”, wydawane w latach 1942–1944 w Warszawie. W czasach niemieckiej okupacji jego twórcy – młodzi poeci i eseiści – nie tylko kreowali wizję sztuki podporządkowanej narodowi, ale także sami ginęli na polu walki lub w wyniku represji okupanta.
Powstanie „Sztuki i Narodu” należy rozpatrywać w kontekście tragicznych wydarzeń II wojny światowej. Po agresji niemieckiej w 1939 roku życie kulturalne w Polsce zostało niemal całkowicie sparaliżowane. Niemieccy naziści dążyli do eksterminacji polskiej inteligencji i zniszczenia narodowego dorobku kulturowego. Zamknięto uniwersytety, zakazano publikacji książek w języku polskim, a wielu pisarzy i poetów zostało zamordowanych lub znalazło się na przymusowej emigracji.
W odpowiedzi na te represje w kręgach młodej warszawskiej inteligencji zaczęła rozwijać się konspiracyjna działalność literacka. Pismo „Sztuka i Naród” powstało w 1942 roku i było związane z ruchem Konfederacji Narodu, ideologicznie wywodzącym się z przedwojennego ONR-Falanga. Twórcy pisma, m.in. Bohdan Urbanowicz, Andrzej Trzebiński, Tadeusz Gajcy i Wacław Bojarski, byli przekonani o konieczności zaangażowania sztuki w sprawy narodowe. Postrzegali literaturę jako nie tylko środek ekspresji artystycznej, ale także oręż w walce o duchową niezależność narodu.
Publikacje w „Sztuce i Narodzie” miały charakter nie tylko literacki, ale także programowy. Ich autorzy głosili konkretne postulaty dotyczące roli sztuki i literatury w społeczeństwie, opierając się na kilku kluczowych założeniach:
- Sztuka musi służyć narodowi – według twórców pisma literatura nie może być oderwana od rzeczywistości społecznej i historycznej. Twórca nie ma prawa uciekać w eskapizm czy indywidualizm, lecz powinien angażować się w sprawy wspólnoty.
- Inspiracja romantyzmem i mesjanizmem – młodzi poeci nawiązywali do twórczości Mickiewicza, Słowackiego czy Norwida, podkreślając znaczenie poświęcenia jednostki dla dobra ogółu.
- Krytyka dekadencji i indywidualizmu – odrzucano literaturę „sztuki dla sztuki” oraz modernistyczne eksperymenty, które uważano za oderwane od rzeczywistości.
- Moralne zobowiązanie artysty – poeta miał być nie tylko twórcą, ale i „kapłanem” narodu, kimś, kto prowadzi społeczeństwo ku wyższym ideałom.
Takie podejście było radykalne, ale w kontekście wojny znajdowało wielu zwolenników. Sztuka w zamierzeniach twórców miała nieść przesłanie narodowe i moralne, wzmacniać ducha oporu i budować wspólnotę.
Najważniejszymi postaciami związanymi z „Sztuką i Narodem” byli:
Tadeusz Gajcy – poeta, który stał się jednym z najważniejszych głosów pokolenia Kolumbów. Jego poezja, pełna patriotyzmu i tragizmu, ukazuje wizję walki i poświęcenia. W wierszu „Do potomnego” Gajcy pisał o obowiązku walki dla przyszłych pokoleń, a „Śpiew murów” jest przejmującym obrazem zrujnowanej Warszawy. Zginął w powstaniu warszawskim w sierpniu 1944 roku.
Andrzej Trzebiński – eseista, poeta, dramaturg, redaktor „Sztuki i Narodu”. Jego poglądy na sztukę były niezwykle radykalne – uważał, że artysta musi być kapłanem narodu, przewodnikiem duchowym, który wskazuje ludziom kierunek działania. W dramacie „Aby podnieść różę” pisał o konieczności odbudowy Polski po wojnie, podkreślając etos heroizmu i ofiary. Został rozstrzelany przez Niemców w 1943 roku.
Wacław Bojarski – jeden z pierwszych redaktorów „Sztuki i Narodu”, eseista i poeta. Współpracował z Trzebińskim nad kształtem ideowym pisma. Zginął w 1943 roku, postrzelony przez Niemców podczas składania kwiatów pod pomnikiem Mickiewicza.
Bronisław Onufry Kopczyński – poeta i publicysta, związany z podziemną działalnością kulturalną. Jego wiersze i artykuły w „Sztuce i Narodzie” podkreślały znaczenie narodowego charakteru sztuki. W swoich tekstach często nawiązywał do tradycji romantycznej, a także do etosu walki i ofiary. Kopczyński, podobnie jak jego współpracownicy, zginął w młodym wieku, walcząc w powstaniu warszawskim.
Zdzisław Stroiński – poeta, krytyk literacki, tłumacz, członek redakcji „Sztuki i Narodu”. Był jednym z najzdolniejszych przedstawicieli pokolenia Kolumbów. Jego poezja charakteryzowała się mistycyzmem i głębokim przeżyciem patriotyzmu. Napisał m.in. cykl „Okno”, w którym łączył refleksję nad wojną z filozoficznym namysłem nad losem człowieka. Poległ w powstaniu warszawskim wraz z Tadeuszem Gajcym.
Wszyscy ci twórcy zginęli bardzo młodo, walcząc w powstaniu warszawskim lub rozstrzelani przez Niemców. Ich los stanowił najwyższy dowód konsekwencji w realizacji głoszonych przez siebie idei. Twórcy nie ukrywali swoich antyliberalnych i antykomunistycznych poglądów. Po wojnie władze komunistyczne starały się wymazać pamięć o „Sztuce i Narodzie”, ponieważ jej twórcy nie wpisywali się w narrację marksistowską. Dopiero po 1989 roku zaczęto ponownie odkrywać dorobek Gajcego i Trzebińskiego.
Czasopismo „Sztuka i Naród” wyróżniało się silnym ideowym charakterem, a jego motto – zaczerpnięte od Norwida – głosiło: „Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej”. Pismo publikowało zarówno utwory literackie – poezję i prozę – jak i artykuły publicystyczne, szkice historyczno-literackie oraz krytycznoliterackie. Istotnym elementem jego zawartości były liczne recenzje, które żywo reagowały na literaturę tworzoną i wydawaną w warunkach podziemia. Periodyk posiadał również dział nekrologów oraz sekcję satyryczną.
Publicystyka „SiN” operowała kategoriami takimi jak imperium, kultura imperialna, rewolucja kulturalna, pochwała siły i czynu. W jego łamach pojawiła się koncepcja imperium słowiańskiego – federacji narodów słowiańskich pod przewodnictwem Polski, której granice miały obejmować znaczne obszary dzisiejszej Białorusi. Idee te przeciwstawiały wspólną moc Słowian ekspansji Niemiec i Rosji. Na poziomie polityczno-ustrojowym twórcy pisma nawiązywali do hasła uniwersalizmu, które miało być alternatywą zarówno dla totalitaryzmu, jak i liberalnej demokracji.
Środowisko „Sztuki i Narodu” było niezwykle krytyczne wobec dwudziestolecia międzywojennego, zarzucając mu miałkość ideową i moralną. Krytyka obejmowała nie tylko literaturę, ale i całość atmosfery intelektualnej i politycznej tamtego okresu. Szczególnie ostro oceniano twórczość Skamandrytów, której zarzucano subiektywizm, brak siły i głębi niezbędnej do sprostania wojennej rzeczywistości. Pomimo ogólnej krytyki, jednym z nielicznych cenionych poetów tamtej epoki był Jarosław Iwaszkiewicz, z którym młodzi twórcy konsultowali swoje wiersze.
Wśród patronów intelektualnych „SiN” istotne miejsce zajmowali Stanisław Brzozowski, Karol Irzykowski oraz Józef Czechowicz. Na twórczość środowiska wpływała także estetyka groteski, postrzegana jako adekwatny język do opisywania rzeczywistości – idea ta znajdowała szczególny wyraz w dramaturgii, uznawanej za najwyższą i najbardziej moralną formę literackiej ekspresji. W tym aspekcie dostrzegalne były inspiracje myślą Witkacego.
Odcięcie się od spuścizny dwudziestolecia prowadziło do postulatów stworzenia nowej świadomości kulturalnej, co zaowocowało koncepcją rewolucji kulturalnej i ideą Ruchu Kulturowego, który miał funkcjonować ponad podziałami politycznymi i organizacyjnymi. Głównym propagatorem tej myśli był Andrzej Trzebiński, który współtworzył deklarację ideową Ruchu, opublikowaną w numerze 14/15 „SiN” na przełomie 1943 i 1944 roku.
W ostatnich paru latach o upowszechnienie dorobku grupy i pisma szczególnie zadbał Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, kierowany przez prof. Jana Żaryna. W obszernym tomie wydano wszystkie numery konspiracyjnego periodyku. W końcowym okresie działania – tej zlikwidowanej przez rządzącą obecnie koalicję – instytucji można było odwiedzić wystawę poświęconą “SiN”. Zorganizowano również debatę, której zapis wideo można obejrzeć poniżej.
Karol Gawłowski
Leave feedback about this