W lipcu 1904 roku, na drugim końcu świata, w stolicy Japonii, doszło do wydarzenia, które przeszło do historii jako jedno z najbardziej symbolicznych starć dwóch największych polskich nurtów politycznych pierwszej połowy XX wieku. Roman Dmowski i Józef Piłsudski – polityczni antagoniści, spotkali się dwukrotnie w Tokio. To nie była zwykła rozmowa. To była konfrontacja idei, która zaważyła na dalszych losach Polski – tej zniewolonej i tej, która dopiero miała się odrodzić.
Wojna rosyjsko-japońska, która rozpoczęła się w lutym 1904 roku, była dla polskich elit politycznych iskrą nadziei. Gdy carat wchodził w konflikt z dynamicznie rozwijającą się Japonią, w polskich środowiskach politycznych zrodziła się myśl: wykorzystać osłabienie Rosji dla własnych celów.
Dmowski i Piłsudski, chociaż zgodni co do potrzeby odzyskania niepodległości, reprezentowali zupełnie inne środki i strategie. Dmowski chciał rozegrać sprawę polską na arenie międzynarodowej – legalistycznie, racjonalnie, opierając się na sojuszach i dyplomacji. Piłsudski szukał drogi przez czyn zbrojny, powstanie i sabotaż.
Lider endecji wyruszył z Europy w kwietniu 1904 roku. Poprzez Kanadę i USA dotarł do Jokohamy 15 maja. Już od początku prowadził rozmowy z japońską dyplomacją, oferując informacje wywiadowcze i analizy dotyczące rosyjskiego potencjału militarnego. Dmowski przygotował dla japońskiego sztabu generalnego dwa memoranda w języku angielskim: jedno o sytuacji społeczno-politycznej w Rosji, drugie poświęcone sprawie polskiej. Dzięki nim rząd japoński wystosował apel do Polaków służących w armii rosyjskiej, by porzucili carskie szeregi. Dmowski widział w tym realne narzędzie osłabienia Rosji od wewnątrz.
W czerwcu Roman Dmowski odwiedził obóz jeniecki w Matsuyamie na japońskiej wyspie Sikoku, gdzie przebywali polscy żołnierze wzięci do niewoli podczas wojny rosyjsko-japońskiej. Dowiedziawszy się o ich losie od generała Kodamy, Dmowski uzyskał zgodę władz japońskich na wizytę. Wyruszył z Tokio 17 czerwca i dotarł do Matsuyamy po czterdziestoczterogodzinnej podróży koleją i statkiem. Towarzyszył mu Toshitsune Kawakami, przyszły poseł Japonii w niepodległej Polsce. Polacy przebywali oddzielnie od Rosjan w buddyjskiej świątyni Unshōji – początkowo 46 osób, a przed wyjazdem Dmowskiego liczba ta wzrosła do 73. Dmowski przeprowadził z nimi rozmowy w języku polskim i sporządził relację, publikowaną później w cyklu „Wśród jeńców w Japonii”. Matsuyama była pierwszym obozem jenieckim powstałym po traktacie haskim z 1899 r., a Japonia dbała o międzynarodowy wizerunek w zakresie traktowania jeńców.
Piłsudski przybył do Tokio 10 lipca. Towarzyszył mu Tytus Filipowicz. Obaj chcieli uzyskać wsparcie dla zorganizowania antyrosyjskiego powstania. Zaproponowali Japończykom współpracę: sabotaż kolei, ataki na garnizony i propagandę antycarską.
Pierwsze spotkanie miało miejsce przypadkowo – 11 lipca, na jednej z tokijskich ulic. Piłsudski natknął się na Dmowskiego i zaproponował rozmowę. Do spotkania doszło trzy dni później, 14 lipca, w hotelu Metropol. Rozmowa trwała niemal dziewięć godzin. Była intensywna, pełna emocji, ale przede wszystkim – ukazała zupełnie różne rozumienie niepodległości. Szczegółów jednak nie znamy, żaden z rozmówców nigdy publicznie się na ten temat nie wypowiedział.
Dmowski zapewne przestrzegał przed ruchem rewolucyjnym. Uważał, że Polska, wykrwawiona i pozbawiona instytucji, nie udźwignie powstania. Proponował cierpliwe budowanie pozycji narodu, działanie przez wpływy w parlamencie rosyjskim, pracę u podstaw i dyplomatyczne uznanie sprawy polskiej przez Zachód. Piłsudski z kolei wierzył, że tylko walka zbrojna może rozbić struktury caratu i doprowadzić do narodowego przebudzenia.
Japończycy byli zaintrygowani polskimi emisariuszami – obaj mieli coś do zaoferowania. Dmowski dawał dostęp do analiz i wiedzy geopolitycznej o Rosji. Piłsudski proponował realną dywersję. Pułkownik Motojirō Akashi, japoński oficer wywiadu, był szczególnie zainteresowany konspiracją Piłsudskiego – przekazał nawet środki (szacowane na 10 tys. jenów). Ale ostatecznie japońskie MSZ zrezygnowało z głębszego zaangażowania.
Dlaczego? Dmowski przekonał ich, że poparcie radykałów może przynieść więcej szkody niż pożytku. Władze Japonii nie chciały wywoływać precedensu wspierania „dzikich narodowych rewolucji”. Grały ostrożnie. Ich celem było zwycięstwo z Rosją, nie chaos w Europie Środkowej. Po spotkaniu z Piłsudskim, Dmowski przesłał do barona Jutarō Komury, ministra spraw zagranicznych Japonii, podsumowanie swojej argumentacji i ostrzeżenie przed wspieraniem elementów rewolucyjnych.
Z kolei Rosjanie, chociaż oficjalnie nie komentowali, dowiedzieli się o spotkaniach. Ambasada rosyjska w Tokio śledziła Piłsudskiego i miała świadomość jego planów. Carat potraktował to jako margines – incydent rewolucyjny, nie systemowe zagrożenie. Co ciekawe, Japończycy, chociaż sympatyzowali z antypatią wobec Rosji, uznali Dmowskiego za polityka przewidywalnego i profesjonalnego – z którym warto rozmawiać.
W Europie spotkanie w Tokio przeszło niemal bez echa – wówczas żaden z bohaterów nie był jeszcze postacią znaną na salonach polityki światowej. Jednak wśród środowisk emigracyjnych i konspiracyjnych informacja o japońskiej misji szybko obiegła środowiska polskie – wywołując emocje i pogłębiając podział. Dla PPS Piłsudskiego, Dmowski był reprezentantem „zdrady narodowej” – kolaborantem caratu. Dla endeków Piłsudski był nieodpowiedzialnym ryzykantem, który narażał przyszłość narodu na represje.
W 2023 roku, z okazji rocznicy tamtych wydarzeń, Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej wydał sztukę „Długi dzień w Tokio” – dramat, który na nowo przybliża ten historyczny epizod, chociaż przebieg rozmowy ukazany w sztuce jest fikcją literacką. Sztuka ukazuje nie tylko postacie, ale i starcie idei. Zamiast taniej symboliki – otrzymujemy pogłębiony portret politycznego napięcia, zderzenia argumentów, dramatycznego konfliktu.
Leave feedback about this