W realiach okupowanej Polski okresu II wojny światowej, oprócz zbrojnego oporu wobec agresorów, równie istotne było tworzenie struktur, które miały zapewnić ciągłość polskiej państwowości po zakończeniu działań wojennych. Jedną z najbardziej rozbudowanych i przemyślanych inicjatyw tego typu była Służba Cywilna Narodu (SCN) – cywilna struktura konspiracyjna, funkcjonująca w ramach Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ).
SCN była nie tylko aparatem administracyjnym „na czas wojny”, ale przede wszystkim projektem przyszłego państwa. Jej twórcy zakładali, że wolna Polska nie powstanie z chaosu – będzie potrzebowała gotowych kadr, instytucji oraz jasno określonego porządku ustrojowego. Dlatego w warunkach konspiracyjnych rozpoczęto przygotowania do przejęcia odpowiedzialności za wszystkie dziedziny życia społecznego, gospodarczego i politycznego, zarówno w czasie okupacji, jak i po jej zakończeniu.
Geneza i powstanie Służby Cywilnej Narodu
Służba Cywilna Narodu (SCN) była odpowiedzią środowisk narodowych na potrzebę stworzenia cywilnych struktur administracyjnych, które mogłyby funkcjonować równolegle z wojskowymi formacjami podziemnymi oraz przejąć władzę w momencie odzyskania niepodległości przez Polskę. Jej powstanie nie było dziełem przypadku, lecz efektem konsekwentnej polityki planowania przyszłości państwa – opartej na idei silnej, narodowej Polski, świadomej swojej misji dziejowej i zakorzenionej w wartościach narodowo-konserwatywnych.
Za formalny początek SCN uznaje się utworzenie w 1940 roku tzw. Komisariatu Cywilnego, powołanego przez Grupę „Szaniec” wywodzącą się z przedwojennego ONR – jedno z głównych środowisk konspiracyjnych nurtu narodowego. Po utworzeniu Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) w 1942 roku, Komisariat został włączony w ich struktury i stopniowo przekształcony w Służbę Cywilną Narodu. Uregulowania prawne i organizacyjne SCN oparte były na statucie Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej, będącej politycznym zapleczem NSZ. Ważnym impulsem dla rozwoju SCN był też fakt, że wielu działaczy narodowych, zwłaszcza z rozłamowej grupy Stronnictwa Narodowego „Wielkiej Polski”, miało już doświadczenie w tworzeniu tajnych struktur administracyjnych w latach 1939–1942. Te zasoby kadrowe i organizacyjne włączono do SCN, wzmacniając tym samym jej potencjał operacyjny.
Od samego początku działalność SCN miała wymiar dwojaki: z jednej strony przygotowywała cywilne kadry administracyjne na czas zakończenia wojny, z drugiej – już w czasie okupacji tworzyła struktury równoległe do niemieckiej administracji, mające zabezpieczać najważniejsze obszary funkcjonowania społeczności lokalnych.
Struktura organizacyjna Służby Cywilnej Narodu
Służba Cywilna Narodu była zorganizowana według zasad scentralizowanego, hierarchicznego modelu, przypominającego strukturę administracji państwowej. Jej celem było stworzenie zaplecza instytucjonalnego, które mogłoby w każdej chwili przejąć funkcje władzy cywilnej na terenach wyzwalanych z rąk okupanta. Struktura SCN dzieliła się na dwa podstawowe piony: programowo-polityczny i działalności bezpośredniej.
Pion programowo-polityczny skupiał się na opracowywaniu koncepcji ustrojowych, geopolitycznych i gospodarczych przyszłej Polski. W jego skład wchodziły m.in. komisje tematyczne i eksperckie, analizujące różne aspekty odbudowy państwa: od rolnictwa i przemysłu po edukację i prawo. To właśnie w tym pionie powstawały raporty i projekty reform, bazujące na ideach powstających jeszcze w ddwudziestoleciu międzywojennym oraz doświadczeniach administracyjnych z lat II Rzeczypospolitej.
Pion działalności bezpośredniej odpowiadał za organizację struktur terenowych oraz wdrażanie praktycznych działań na poziomie powiatów i okręgów. Kierowano nim z poziomu centralnego, ale duża część decyzji była podejmowana lokalnie – przez komisarzy okręgowych i powiatowych, co zapewniało elastyczność i skuteczność działania.
W ramach SCN funkcjonowało wiele specjalistycznych wydziałów tematycznych, takich jak:
- Wydział Gospodarczy – zajmujący się planowaniem odbudowy przemysłu, rolnictwa i handlu;
- Wydział Techniczny – odpowiedzialny za infrastrukturę i komunikację;
- Wydział Oświaty i Kultury – koordynujący tajne nauczanie i programy edukacyjne;
- Wydział Prawny – przygotowujący projekty ustaw i regulacji prawnych;
- Wydział Opieki Społecznej i Zdrowia – odpowiedzialny za planowanie systemu opieki medycznej i socjalnej.
Na czele SCN stali wybitni działacze narodowi, m.in. Kazimierz Gluziński, który kierował pionem programowym, oraz Stanisław Kasznica, ostatni Komendant Główny NSZ, aktywnie uczestniczący w działaniach SCN. W pracach uczestniczył również Janusz Regulski, znany z doświadczenia w administracji II Rzeczypospolitej.
Organizacja SCN obejmowała całą okupowaną Polskę, a jej struktura miała charakter sieciowy. Każdy okręg i powiat posiadał swojego komisarza, odpowiedzialnego za wdrażanie polityki SCN na danym terenie. Zachowywano jednak łączność i kontrolę z centralą poprzez łączników oraz tajną korespondencję. Taka struktura pozwalała nie tylko na skuteczne zarządzanie w warunkach konspiracyjnych, ale również na szybkie przekształcenie jej w zalążek legalnej administracji państwowej w momencie zakończenia wojny.
SCN w terenie – działalność powiatowa i okręgowa
Choć centralne struktury SCN odpowiadały za koordynację i wytyczanie kierunków działania, to zasadniczą rolę w funkcjonowaniu organizacji odgrywały jej ogniwa terenowe. Działalność w terenie była najbardziej praktycznym wymiarem pracy SCN – to tam weryfikowano skuteczność koncepcji opracowanych na szczeblu centralnym i realizowano konkretne zadania w ramach okupacyjnej rzeczywistości. Każdy okręg i powiat okupowanej Polski miał wyznaczonego komisarza SCN, który odpowiadał za organizację lokalnej administracji cywilnej. Struktura ta była wzorowana na przedwojennej administracji państwowej, z podziałem na role analogiczne do tych pełnionych przez wójta, burmistrza czy starostę. Choć formalnie nie miała mocy prawnej w systemie okupacyjnym, SCN w praktyce organizowała życie społeczne, wspierała lokalne inicjatywy, przeciwdziałała chaosowi i promowała postawy obywatelskie.
Komisarze terenowi SCN zajmowali się m.in.: prowadzeniem tajnego nauczania i organizowaniem szkół konspiracyjnych; wspieraniem rolnictwa i lokalnej produkcji żywności w warunkach reglamentacji; organizacją opieki społecznej i zdrowotnej – np. poprzez punkty sanitarnie działające w ukryciu; przeciwdziałaniem grabieżom i kolaboracji; zbieraniem informacji wywiadowczych przy współpracy ze strukturami NSZ.
W wielu regionach SCN stworzyła miniaturowe podziemne administracje, które próbowały zastąpić instytucje kontrolowane przez okupanta. Oczywiście, działania te nie mogły być jawne. Funkcjonowały w oparciu o zaufanie, konspirację i lokalne powiązania społeczne. Mimo ryzyka, wiele społeczności uznawało komisarzy SCN za „prawdziwą władzę” i z nimi konsultowało decyzje dotyczące codziennego życia.
Przykłady efektywnej działalności terenowej odnotowano m.in. w okręgach: Kielce, Białystok, Kraków, Lwów i Warszawa. W niektórych miejscowościach komisarze SCN organizowali nawet zalążki sądów obywatelskich, w których rozstrzygano lokalne spory – zawsze jednak z zachowaniem ścisłej tajemnicy i ostrożności. Znaczenie struktur terenowych SCN polegało również na tym, że pozwalały one testować w praktyce rozwiązania programowe, które opracowywano na poziomie centralnym. Informacje zwrotne z powiatów i okręgów były podstawą do weryfikacji i dopracowywania planów przyszłej odbudowy Polski.
Działalność ta była możliwa dzięki zaangażowaniu setek osób – nauczycieli, inżynierów, lekarzy, duchownych, a także młodzieży akademickiej i inteligencji lokalnej. Ich praca, choć często anonimowa i pełna ryzyka, stanowiła realny fundament dla podziemnej państwowości.
Funkcje i zadania Służby Cywilnej Narodu
Służba Cywilna Narodu miała charakter wielofunkcyjny. Jej działalność nie ograniczała się wyłącznie do przygotowań na czas wyzwolenia Polski – SCN pełniła realne funkcje administracyjne już w trakcie okupacji, zastępując lub uzupełniając nieistniejące instytucje państwowe. Jej cele można podzielić na dwa główne nurty: działania doraźne (w czasie wojny) oraz zadania strategiczne (przygotowanie przyszłego ustroju i państwa).
W warunkach okupacyjnych SCN organizowała życie społeczne i administracyjne, zwłaszcza na poziomie powiatów i gmin. Jej komisarze i współpracownicy pełnili nieformalne funkcje wójta, burmistrza, starosty – regulując kwestie lokalne, wspierając porządek publiczny, pilnując sprawiedliwości społecznej i przeciwdziałając chaosowi. Dzięki temu w wielu miejscowościach udało się zachować elementy porządku i wspólnotowości mimo brutalnych warunków okupacji.
Jednym z najważniejszych zadań SCN było kształcenie i przygotowywanie przyszłych urzędników, nauczycieli, specjalistów i liderów lokalnych. Organizowano tajne kursy administracyjne, seminaria z zakresu prawa, ekonomii, inżynierii czy edukacji. Dzięki temu, w momencie zakończenia wojny, Polska miała dysponować dobrze przygotowaną elitą zdolną do odbudowy kraju.
Pion programowo-polityczny SCN zajmował się tworzeniem projektów nowego ładu: ustrojowego, geopolitycznego i ekonomicznego. W oparciu o ideologię narodową oraz doświadczenia II Rzeczypospolitej, tworzono: propozycje reform rolnych, plany odbudowy przemysłu i infrastruktury, projekty reorganizacji systemu oświaty, koncepcje samorządu terytorialnego i reformy prawa. Wszystkie te opracowania miały na celu stworzenie silnego, sprawiedliwego i narodowo zakorzenionego państwa po wojnie.
Choć SCN była instytucją cywilną, ściśle współpracowała z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Jej agendy terenowe dostarczały informacji o nastrojach społecznych, aktywności okupanta, przypadkach kolaboracji czy lokalnych problemach. Często SCN służyła jako zaplecze logistyczne i organizacyjne dla oddziałów zbrojnych – zapewniając schronienie, dokumenty, pomoc medyczną czy informacje.
Wojna i okupacja sprzyjały rozkładowi struktur społecznych. SCN uznawała za swój obowiązek ochronę społeczeństwa przed demoralizacją, anarchią i zdradą narodową. Promowano postawy obywatelskie, solidarność narodową, lojalność wobec idei niepodległości. Przeciwdziałano także czarnemu rynkowi, grabieżom i kolaboracji poprzez działania wychowawcze i informacyjne. Dzięki szerokiemu zakresowi kompetencji, SCN była czymś więcej niż tylko strukturą pomocniczą – była realnym szkicem państwa w podziemiu. W warunkach ekstremalnych tworzyła mechanizmy społeczne i instytucjonalne, które miały nie tylko przetrwać okupację, ale również przygotować Polaków do życia w wolnym, odbudowanym kraju.
SCN a inne organizacje podziemne
Funkcjonowanie Służby Cywilnej Narodu nie odbywało się w próżni. W okupowanej Polsce istniało wiele równoległych struktur konspiracyjnych, zarówno wojskowych, jak i cywilnych, reprezentujących różne nurty polityczne. W tym złożonym środowisku SCN musiała odnaleźć własne miejsce, często w atmosferze rywalizacji, a czasem również współpracy.
Delegatura Rządu na Kraj, będąca cywilnym przedstawicielstwem Rządu RP na uchodźstwie, pełniła rolę oficjalnej administracji państwowej w podziemiu. W założeniu miała monopol na działania cywilne w konspiracji. Z perspektywy Delegatury, powstawanie niezależnych struktur takich jak SCN było postrzegane jako konkurencja, a niekiedy wręcz jako akt nieposłuszeństwa wobec legalnych władz. Z kolei środowiska narodowe, tworzące SCN, uważały, że polityczna dominacja środowisk sanacyjnych i socjalistycznych w Delegaturze wymusza konieczność budowania własnych, ideowo niezależnych instytucji. Mimo tego, w niektórych przypadkach dochodziło do współpracy lokalnej, szczególnie w zakresie edukacji, opieki zdrowotnej czy wymiany informacji.
Relacje między SCN (działającą w ramach NSZ) a Armią Krajową były trudne i napięte. NSZ, z którego wyrosła SCN, często oskarżano o skrajność ideologiczną, brak podporządkowania Komendzie Głównej AK, a także o działania niezależne i niekiedy niekonstruktywne dla jedności państwa podziemnego. Mimo to, na poziomie lokalnym zdarzały się przypadki praktycznej współpracy między przedstawicielami AK i SCN – zwłaszcza w sprawach cywilnych. Mimo różnic ideologicznych, wszyscy członkowie polskiego państwa podziemnego działali na rzecz odzyskania niepodległości. Tam, gdzie było to możliwe, dochodziło do współpracy. Przykładem mogą być: wspólne działania edukacyjne (tajne nauczanie), koordynacja opieki zdrowotnej i społecznej, wymiana informacji wywiadowczych lub logistycznych. Jednak ogólna atmosfera polityczna była napięta – walka o wpływy w przyszłej Polsce przenikała do struktur podziemnych.
Działalność wydawnicza i edukacyjna SCN
Jednym z najważniejszych narzędzi oddziaływania Służby Cywilnej Narodu była działalność wydawnicza i edukacyjna, stanowiąca fundament budowy świadomego społeczeństwa w warunkach okupacji. SCN uznawała, że walka o Polskę toczy się nie tylko na frontach i w lasach, ale również w umysłach obywateli – dlatego tak dużą wagę przykładano do pracy intelektualnej, kształcenia oraz przekazu ideowego.
Głównym organem prasowym SCN było czasopismo „W Służbie Narodu”, które ukazywało się w warunkach konspiracyjnych od 1943 roku. Jego celem było nie tylko informowanie członków organizacji o bieżących sprawach, ale przede wszystkim kształtowanie ideowe i moralne środowiska narodowego oraz przedstawianie wizji powojennej Polski. W piśmie publikowano: artykuły programowe i polityczne, analizy sytuacji międzynarodowej, szkice ustrojowe i gospodarcze, wytyczne organizacyjne dla działaczy terenowych, materiały edukacyjne i instrukcje konspiracyjne. Pomimo trudnych warunków, pismo wyróżniało się wysokim poziomem merytorycznym i redakcyjnym, a jego autorami byli często doświadczeni prawnicy, ekonomiści, nauczyciele i działacze społeczni.
SCN opracowywała również broszury instruktażowe, które służyły do szkolenia kadr administracyjnych w terenie. Zawierały one: wzory dokumentów administracyjnych, zasady pracy w konspiracji, informacje o strukturze przyszłego państwa, wskazówki dotyczące bezpieczeństwa i łączności. Wydawnictwa te rozprowadzano potajemnie wśród komisarzy, nauczycieli i działaczy społecznych. Dzięki nim możliwe było zachowanie spójności działań w skali ogólnopolskiej mimo rozproszenia i zagrożenia ze strony okupanta.
SCN aktywnie wspierała tajne nauczanie – zarówno na poziomie podstawowym, jak i średnim czy zawodowym. W wielu regionach organizowano konspiracyjne szkoły i kursy, w których uczono nie tylko matematyki czy języka polskiego, ale również: prawa administracyjnego, historii Polski, podstaw samorządu, zasad etyki obywatelskiej. Kształcenie miało charakter praktyczny i ideowy. Celem było wychowanie przyszłej elity narodowej, zdolnej do podjęcia odpowiedzialności za odbudowę kraju. W wielu przypadkach nauczycielami byli byli urzędnicy, sędziowie, profesorowie uczelni, a nawet duchowni.
Oprócz publikacji czysto informacyjnych, SCN prowadziła także działania propagandowe, które miały wzmacniać ducha narodowego, przeciwdziałać defetyzmowi oraz demoralizacji szerzącej się w społeczeństwie z powodu wojny. W tym celu tworzono plakaty, odezwy i ulotki – często kolportowane nocą, potajemnie, z narażeniem życia. Przekaz SCN koncentrował się na takich wartościach jak: służba narodowi, honor obywatela, wspólnota i solidarność, wiara w niepodległą Polskę.
Działalność wydawnicza i edukacyjna Służby Cywilnej Narodu była niezwykle nowoczesna jak na warunki konspiracji – spójna, konsekwentna i silnie ideowa. To właśnie ona budowała fundament intelektualny i moralny przyszłego państwa, w którym wiedza, odpowiedzialność i narodowa tożsamość miały być podstawą nowego ładu.
Ewakuacja i likwidacja Służby Cywilnej Narodu
Zbliżający się koniec wojny, ofensywa Armii Czerwonej oraz zmieniająca się sytuacja geopolityczna sprawiły, że pod koniec 1944 roku dalsze funkcjonowanie Służby Cywilnej Narodu stało się coraz trudniejsze, a wręcz niemożliwe. Struktury SCN, budowane przez lata z ogromnym wysiłkiem organizacyjnym i ideowym, stanęły w obliczu konieczności likwidacji lub ewakuacji – tym razem nie z powodu niemieckiej okupacji, lecz w związku z wkraczającym na ziemie polskie systemem komunistycznym.
W obliczu ofensywy sowieckiej i zbliżającego się końca okupacji niemieckiej, ówczesny szef SCN Stanisław Kasznica wydał 20 lipca 1944 roku zarządzenie ewakuacyjne, nakazujące opuszczenie przez struktury SCN terenów wschodnich i przeniesienie działalności w bezpieczniejsze rejony. Jednocześnie rozpoczęto niszczenie dokumentacji, archiwów i materiałów, które mogłyby wpaść w ręce nowych władz i posłużyć do represji wobec członków organizacji.
W niektórych regionach podjęto próby utrzymania struktur SCN także po wkroczeniu Armii Czerwonej. Działacze liczyli na to, że możliwe będzie kontynuowanie pracy społecznej i administracyjnej, przynajmniej w formie niejawnej. Szybko jednak stało się jasne, że nowa rzeczywistość polityczna nie tylko nie dopuszcza niezależnych inicjatyw, ale aktywnie je zwalcza. Komuniści uznali członków SCN za element kontrrewolucyjny i wrogi wobec „ludowej władzy”. Wraz z rozwojem systemu komunistycznego na ziemiach polskich rozpoczęły się masowe aresztowania, przesłuchania i wyroki śmierci wobec członków NSZ i SCN. Działacze cywilni (nauczyciele, urzędnicy, młodzież akademicka) byli traktowani przez władze bezpieczeństwa (UB, NKWD) z taką samą surowością jak członkowie formacji zbrojnych. W wielu przypadkach ich winą była wyłącznie przynależność do SCN lub sympatia wobec idei narodowej.
W 1945 i 1946 roku większość struktur SCN została fizycznie zlikwidowana, a ci, którzy przetrwali, zmuszeni byli do życia w całkowitym ukryciu lub emigrowali z kraju. Działalność organizacyjna została wstrzymana, a wielu działaczy narodowych podjęło decyzję o kontynuowaniu walki w formacjach podziemia antykomunistycznego.
W okresie PRL historia SCN była systematycznie przemilczana lub fałszowana. W oficjalnym dyskursie politycznym organizację przedstawiano jako reakcyjną, antydemokratyczną, a nawet faszystowską. Taki obraz funkcjonował przez dziesięciolecia, skutecznie marginalizując dorobek intelektualny, organizacyjny i społeczny SCN. Dopiero po 1989 roku rozpoczął się proces odzyskiwania pamięci o tej organizacji. Badacze, publicyści i historycy zaczęli odkrywać i analizować dokumenty, relacje oraz programy SCN, ukazując jej realny wpływ na życie społeczne w czasie wojny i jej potencjalne znaczenie dla powojennej odbudowy Polski.
Służba Cywilna Narodu była jednym z najbardziej ambitnych i kompleksowych projektów cywilnych realizowanych w ramach Polskiego Państwa Podziemnego. Choć działała w cieniu zbrojnych formacji, bez rozgłosu i chwały walki z bronią w ręku, to właśnie jej misja czyli budowa podziemnych struktur administracyjnych, edukacyjnych i społecznych stanowiła fundament przyszłego państwa. SCN przygotowywała ludzi, którzy mieli nie tylko odbudować zniszczoną Polskę, ale również nadać jej nowy kształt, oparty na wartościach narodowych, sprawiedliwości społecznej i odpowiedzialności obywatelskiej. W warunkach brutalnej okupacji, pod groźbą śmierci, tysiące działaczy SCN tworzyło zalążki szkół, urzędów, sądów i ośrodków pomocy społecznej. Działali z wiarą, że ich praca nie pójdzie na marne, że przyjdzie dzień, w którym państwo polskie powróci, a oni będą gotowi przejąć odpowiedzialność za jego los.
Monika Świeżawska
