Dolina Poległych (hiszp. Valle de los Caídos), znana również jako Dolina Cuelgamuros, to monumentalny kompleks położony w górach Sierra de Guadarrama, niedaleko Madrytu. Została ona zbudowana z inicjatywy generała Francisco Franco po hiszpańskiej wojnie domowej jako miejsce pojednania narodowego i hołdu dla poległych. Przez lata była uznawana za symbol religijny, patriotyczny i architektoniczny. Dziś jednak stała się przedmiotem ostrego sporu polityczno-kulturowego.
Budowa Doliny rozpoczęła się w 1940 roku i trwała 18 lat. Oficjalne otwarcie nastąpiło 1 kwietnia 1959 roku. Pomnik zaprojektowali architekci Pedro Muguruza i Diego Méndez w stylu neoherreriańskim, który miał nawiązywać do świetności architektury Hiszpanii czasów Habsburgów. Monument obejmuje ogromną bazylikę wykutą w skale, 150-metrowy krzyż – najwyższy na świecie – oraz benedyktyńskie opactwo.
Zgodnie z zamysłem Franco, miejsce miało stanowić akt pokuty narodowej i symbol pojednania po bratobójczej wojnie. Spoczywa tam około 33 tysięcy ofiar obu stron konfliktu – zarówno republikanów, jak i nacjonalistów. Przez ponad sześć dekad benedyktyni pełnili tam posługę duchową, odprawiając codzienne msze i modląc się za zmarłych.
Dolina Poległych od początku budziła kontrowersje, ale napięcia znacznie wzrosły w XXI wieku. Dla części społeczeństwa – szczególnie lewicowej – miejsce to jest nie tyle pomnikiem pojednania, co gloryfikacją reżimu Franco. Szczególnie krytykowany jest fakt, że do 2019 roku spoczywał tam sam Franco, choć pierwotnie nie planowano tam jego pochówku. Jego ekshumacja po długim i burzliwym procesie prawnym stała się punktem zwrotnym w debacie publicznej.
W 2020 roku rząd Pedro Sáncheza (PSOE) przedstawił projekt tzw. Ustawy o Pamięci Demokratycznej, której celem jest m.in. usunięcie z przestrzeni publicznej symboli związanych z frankizmem oraz przekształcenie Doliny Poległych w świeckie miejsce pamięci. Plan ten zakłada likwidację funkcji religijnej kompleksu, usunięcie benedyktynów oraz przekształcenie bazyliki w muzeum historii.
Propozycje rządu wywołały szeroki sprzeciw środowisk religijnych, konserwatywnych i prawicowych. Kardynał Antonio Cañizares oraz biskup Juan Antonio Reig Pla publicznie bronili duchowego charakteru Doliny, podkreślając jej znaczenie jako miejsca modlitwy i pojednania.
Benedyktyni, którzy podpisali z państwem umowę w 1958 roku, wystąpili na drogę sądową, argumentując, że działania rządu naruszają konstytucyjną wolność religijną oraz umowy zawarte ze Stolicą Apostolską w 1979 roku. Działania rządu mogą być więc nie tylko kontrowersyjne, ale i nielegalne.
Ustawa o Pamięci Demokratycznej spolaryzowała hiszpańską scenę polityczną. Rządząca Partia Socjalistyczna (PSOE) argumentuje, że celem ustawy jest zamknięcie historycznych ran i promocja wartości demokratycznych. Opozycyjna Partia Ludowa (PP) podchodzi do sprawy ostrożniej – lider PP, Alberto Núñez Feijóo, opowiada się za utrzymaniem funkcji religijnej Doliny i zachowaniem jej pierwotnej idei pojednania, przy jednoczesnym kontekście historycznym.
Z kolei partia VOX, reprezentująca konserwatywną prawicę, stanowczo sprzeciwia się jakimkolwiek zmianom. Jej lider, Santiago Abascal, uznaje działania rządu za próbę narzucenia “jedynie słusznej” wersji historii i eliminację chrześcijańskiego dziedzictwa Hiszpanii.
VOX znalazł sojuszników w organizacjach takich jak Hazte Oír czy Abogados Cristianos, które również aktywnie sprzeciwiają się reformom. Temat stał się międzynarodowy – rumuński parlament wystosował nawet oficjalną prośbę do ambasadora Hiszpanii o obronę krzyża w Dolinie przed “rewolucją kulturową”, mającą na celu wymazanie chrześcijańskiej tożsamości Europy.
Poza bieżącymi sporami, Dolina Poległych pozostaje jednym z najważniejszych zabytków XX-wiecznej Hiszpanii. Obiekt, który odwiedzały miliony turystów, do dziś budzi podziw skalą architektoniczną. Sama bazylika jest większa od tej w Watykanie – zbudowano ją w litej skale, a wnętrza zdobią monumentalne rzeźby autorstwa Juana de Ávalosa i Luisa Sanguino.
Na dziedzińcu przed bazyliką rozciąga się szeroka esplanada z widokiem na góry i Madryt. Wewnątrz bazyliki znajdują się krypty z prochami poległych oraz monumentalne rzeźby aniołów i Pietà. Znaczący symbol stanowi również orzeł frankistowski umieszczony na bramach wejściowych.
Nie ma wątpliwości, że Dolina Poległych na zawsze pozostanie elementem hiszpańskiej tożsamości – zarówno jako miejsce pamięci, jak i źródło sporów ideologicznych. Kluczowe pytanie brzmi: czy możliwe jest pogodzenie pamięci o ofiarach wojny domowej z pluralizmem narracji historycznych, szacunkiem dla religii i wolnością jednostki?
Rząd ma ambicję „zdesakralizowania” przestrzeni i uczynienia jej pomnikiem świeckim. Dla wielu oznacza to jednak nie tyle pojednanie, co wymazanie jednej części pamięci narodowej. Dopóki w Hiszpanii nie wypracuje się ponadpartyjnego konsensusu co do tego, jak mówić o historii, Dolina Poległych będzie wciąż dzielić, zamiast łączyć.
Leave feedback about this