Izabella z Lutosławskich Wolikowska (1889–1972) była postacią nietuzinkową: pisarką, tłumaczką, publicystką i działaczką społeczną, która swoje życie związała z ideami Narodowej Demokracji. Przyszło jej żyć w epoce pełnej politycznych i społecznych przemian – od końca XIX wieku, przez dramatyczne lata obu wojen światowych, aż po emigracyjne losy w Kanadzie.
Jej biografia łączy w sobie losy ziemiańskiej rodziny o silnych patriotycznych korzeniach z indywidualnym wyborem drogi literackiej i ideowej. Wolikowska była nie tylko świadkiem, ale i uczestniczką wydarzeń, które kształtowały nowoczesną Polskę. Poprzez swoje książki, artykuły i działalność w organizacjach kobiecych wyrażała przywiązanie do konserwatywnych wartości, katolicyzmu oraz tradycyjnego modelu życia społecznego.
Pochodzenie i dzieciństwo
Izabella urodziła się 19 listopada 1889 roku w Moskwie jako druga z czterech córek hiszpańskiej poetki Sofíi Casanovy oraz polskiego filozofa Wincentego Lutosławskiego. Już sama kompozycja jej rodziny zwiastowała niezwykłe połączenie kultur i tradycji. Z jednej strony hiszpańska wrażliwość artystyczna matki, z drugiej polski ziemiański etos ojca oraz patriotyczne zaangażowanie rodu Lutosławskich.
Rodzina związana była z majątkiem Drozdowo k. Łomży – miejscem, które odegrało ogromną rolę w kształtowaniu tożsamości Izabelli. To tam wychowywała się w atmosferze poszanowania pracy rolniczej, tradycji katolickiej oraz narodowego zaangażowania społecznego. W domu Lutosławskich podkreślano znaczenie takich wartości jak uczciwość, przywiązanie do ziemi i troska o wspólnotę narodową. Wpływ na młodą Izabellę miały nie tylko rodzinne relacje, ale również bliski kontakt z przyjacielem domu Romanem Dmowskim – ideowym twórcą polskiego nacjonalizmu. Znajomość ta, z czasem przeradzająca się w przyjaźń, ukształtowała jej poglądy polityczne oraz inspirowała do działalności publicystycznej i literackiej, którą podejmowała już od młodych lat.
Foto: Izabela z siostrą Marią i Romanem Dmowskim
Młodość i początki działalności twórczej
Okres młodości Izabelli z Lutosławskich Wolikowskiej był czasem intensywnego kształtowania się jej zainteresowań artystycznych i intelektualnych. Już jako młoda kobieta wykazywała zamiłowanie do sztuki. Interesowała się malarstwem, szczególnie akwarelą, a w 1910 roku odniosła zauważalny sukces w konkursie artystycznym, o którym pisała ówczesna prasa. Ten epizod pokazuje, że od wczesnych lat nie była jej obca działalność twórcza, choć to literatura i publicystyka miały stać się jej główną domeną.
Już w 1911 roku ukazały się pierwsze przekłady autorstwa Izabelli. Były to rozmyślania hiszpańskiego pisarza Victoriano Garcíi Martíego zatytułowane „Ze świata wewnętrznego”. Kolejne ważne tłumaczenia ukazały się w 1925 roku: sztuki Jacinto Benaventego: „Źle kochana”, „Wnuczek” oraz „Grobowiec marzeń”. Wybór tych właśnie dzieł nie był przypadkowy. Nawiązywały one do katalogu wartości bliskich Izabelli i jej rodzinie: konserwatyzmu, patriotyzmu, katolicyzmu. Nie była to zatem działalność jedynie artystyczna, lecz również ideowa. Tłumaczenia traktowała jako narzędzie upowszechniania wartości, które uważała za kluczowe dla kształtowania polskiej tożsamości narodowej. W tym okresie szczególnie silny był też wpływ środowiska narodowego, z którym Izabella była związana dzięki ojcu Wincentemu oraz bliskim relacjom z Romanem Dmowskim.
Z Dmowskim łączyła ją nie tylko przyjaźń, ale też ideowe pokrewieństwo. Izabella podzielała pogląd o szczególnej roli religii katolickiej, tradycyjnego podziału ról społecznych oraz konserwatywnych wartości w budowaniu silnego narodu. Próby bardziej bezpośredniego zaangażowania w politykę, podejmowane przez nią i jej siostrę Marię, spotykały się jednak z mieszanymi reakcjami. Sam Dmowski krytykował zbyt dalekie wychodzenie kobiet poza przypisaną im rolę społeczną, choć zarazem doceniał wartość ich wsparcia w formach pośrednich, takich jak publicystyka czy działalność w organizacjach kobiecych.
Tak ukształtowana młodzieńcza aktywność Izabelli stała się fundamentem dla jej późniejszych działań pisarskich, które nie tylko służyły opisywaniu świata, ale miały na celu również kształtowanie postaw społecznych zgodnych z jej konserwatywnym i narodowym światopoglądem.
Życie rodzinne i wojenne losy
W życiu Izabelli z Lutosławskich Wolikowskiej bardzo istotną rolę odgrywała rodzina, zarówno ta, z której pochodziła, jak i własna, którą założyła w dorosłym życiu. W 1921 roku wyszła za mąż za Romualda Wolikowskiego, oficera Wojska Polskiego, który osiągnął stopień generała brygady. Małżeństwo to nie tylko ugruntowało jej społeczną pozycję, ale także wzmocniło osobiste poczucie odpowiedzialności za sprawy narodowe, które już wcześniej były dla niej ważne.
Izabella i Romuald doczekali się dwóch synów: Andrzeja, urodzonego w 1924 roku, oraz Grzegorza, który przyszedł na świat w 1926 roku. Wychowanie dzieci odbywało się w duchu wartości katolickich i patriotycznych, które stanowiły fundament życia rodzinnego Wolikowskich. Szczególnie dramatycznym momentem w życiu Izabelli był rok 1944, kiedy to w trakcie powstania warszawskiego zginął jej młodszy syn Grzegorz. Ta tragedia odcisnęła trwały ślad na jej późniejszym życiu i twórczości.
Wybuch II wojny światowej rzucił Wolikowskich w wir dramatycznych wydarzeń. W 1939 roku Izabella, wraz z małoletnimi synami, znalazła się na Wołyniu, gdzie została wciągnięta w dramatyczną sytuację kobiet kierowanych przez bolszewików do deportacji na Syberię. Choć wielu nie udało się uniknąć tego losu, Izabella zdołała uciec przed wywózką, co zawdzięczała zapewne nie tylko przypadkowi, ale również własnej determinacji. Następne lata wojny spędziła w Poznaniu i Warszawie, gdzie mimo trudnych warunków nie rezygnowała z działalności społecznej i publicystycznej.
Jeszcze przed wojną, a także w jej trakcie, Izabella angażowała się w działalność Narodowej Organizacji Kobiet, która pełniła rolę pomocniczą w umacnianiu wpływów Narodowej Demokracji. Obok niej działały także Koła Polek oraz Koła Ziemianek. Wszystkie te organizacje miały na celu nie tylko wsparcie dla rodzin ziemiańskich i kobiecej społeczności, ale przede wszystkim budowanie narodowej świadomości politycznej wśród kobiet, co wpisywało się w szerszy program ideologiczny obozu narodowego.
Wojenne doświadczenia jak dramat utraty syna, ucieczka przed deportacją, życie w okupowanym kraju, wpłynęły głęboko na późniejszą twórczość Izabelli. W jej pisarstwie coraz wyraźniej zaznaczały się wątki związane z moralnością, sensem życia, rolą rodziny i religii w przetrwaniu narodowej wspólnoty w czasach kryzysu. Jednocześnie pozostawała wierna swojej wizji świata: tradycyjnej, konserwatywnej, opartej na trwałych wartościach, które miały być fundamentem nie tylko dla jednostki, ale i dla całego narodu.
Emigracja i życie na obczyźnie
Po zakończeniu II wojny światowej Izabella z Lutosławskich Wolikowska, podobnie jak wielu przedstawicieli polskiej inteligencji i ziemiaństwa, zdecydowała się opuścić ojczyznę. Wraz z rodziną wyemigrowała do Kanady, gdzie zamieszkała w Edmonton, mieście będącym wówczas jednym z ważniejszych ośrodków polskiej emigracji. Zmiana miejsca zamieszkania nie oznaczała jednak dla niej rezygnacji z dotychczasowych wartości ani całkowitego zerwania z polską kulturą. Choć życie na obczyźnie wiązało się z nowymi wyzwaniami, Wolikowska pozostała wierna swojej tożsamości narodowej, zachowując w codzienności emigracyjnej silne związki z polskim środowiskiem kulturalnym i politycznym.
W Edmonton Izabella prowadziła spokojniejsze życie niż w dramatycznych latach wojny, jednak do końca pozostała aktywna intelektualnie. Jej dom stał się miejscem spotkań polskich emigrantów, a pamięć o jej rodzinnych i narodowych tradycjach była tam stale podtrzymywana. Równocześnie pielęgnowała pamięć o synu Grzegorzu oraz mężu Romualdzie, który zakończył swoje życie w Kanadzie.
Izabella zmarła 21 października 1972 roku w Edmonton, zostawiając po sobie nie tylko dorobek literacki, ale też trwały ślad w pamięci społeczności polonijnej. Została pochowana na Saint Albert Roman Catholic Cemetery. W tej samej kwaterze spoczęli również jej mąż Romuald oraz syn Andrew (Andrzej), co symbolicznie zamknęło rozdział życia rodziny Wolikowskich, łącząc ich na nowo w jednym miejscu, mimo że losy rzuciły ich daleko od rodzinnego Drozdowa.
Twórczość literacka i publicystyczna
Twórczość Izabelli z Lutosławskich Wolikowskiej obejmuje zarówno powieści, tłumaczenia, jak i publicystykę. Już od pierwszych lat swojej działalności starała się łączyć zainteresowania literackie z ideowym przesłaniem, które wyraźnie wynikało z jej światopoglądu.
Wśród jej najważniejszych powieści wymienić należy tytuły takie jak: “Córka”, “Małżeństwo Zazy” oraz “Państwo Bobrowscy”. W utworach tych dominują wątki silnie związane z chrześcijańskim systemem wartości: obecność Boga w codziennym życiu, znaczenie rodziny jako podstawowej komórki społecznej, a także rolę kobiety w społeczeństwie definiowaną przez tradycyjny podział ról. Wolikowska nie ukrywała swojego przywiązania do modelu konserwatywnego: kobieta, według niej, przede wszystkim powinna pełnić funkcje żony i matki, zaś jej aktywność poza domem – czy to społeczna, czy polityczna – miała być jedynie uzupełnieniem, nigdy celem samym w sobie.
Szczególne miejsce w twórczości Wolikowskiej zajmują tłumaczenia. Wybierane przez nią teksty (jak wspomniane już dzieła Victoriano Garcíi Martíego czy Jacinto Benaventego) nie były przypadkowe. Zawsze nawiązywały do wartości bliskich jej własnej wizji świata: patriotyzmu, wiary, lojalności wobec tradycji. Przekłady traktowała jako formę pracy dla wspólnoty narodowej, widząc w nich sposób na szerzenie istotnych idei wśród polskich czytelników. W sferze publicystycznej Izabella współpracowała z tytułami związanymi z narodowym kręgiem ideowym, takimi jak „Prosto z Mostu”, „Gazeta Warszawska” czy „Myśl Polska”. Jej artykuły często podejmowały tematykę polityczną, moralną oraz społeczną, zawsze jednak osadzone były w tradycyjnych ramach wartości konserwatywnych i narodowych.
Nie sposób pominąć również wydania wspomnień Izabelli o Romanie Dmowskim zatytułowanych “Roman Dmowski. Człowiek, Polak, Przyjaciel”. Pierwsze wydanie ukazało się w 1961 roku w Chicago, a w 2007 roku dzięki staraniom Muzeum Przyrody w Drozdowie oraz Wydawnictwa NORTOM książka ta została opublikowana w Polsce. Jest to cenne źródło zarówno dla historyków, jak i czytelników zainteresowanych ideami narodowymi i postacią samego Dmowskiego.
Znaczenie i dziedzictwo
Izabella z Lutosławskich Wolikowska pozostaje bez wątpienia postacią istotną w kontekście polskiej literatury i myśli społeczno-politycznej pierwszej połowy XX wieku. Jej dorobek, zarówno literacki, jak i publicystyczny, odzwierciedlał nie tylko osobiste przekonania, ale też szerzej podzielane w jej środowisku idee narodowe, konserwatywne i katolickie. Była przykładem kobiety, która – pomimo konserwatywnych poglądów na temat roli płci – potrafiła aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym, pisząc, tłumacząc i działając w organizacjach kobiecych. Wolikowska reprezentowała w swoich powieściach obraz ziemiańskiego świata, wiernego tradycji i pracy na rzecz wspólnoty narodowej. Poprzez ukazywanie życia rodzinnego, relacji społecznych i moralnych dylematów, tworzyła swoisty „kulturowy krajobraz wiejski” przesiąknięty wartościami narodowymi. Jej książki miały nie tylko wymiar artystyczny, lecz również dydaktyczny i ideowy.
Choć z biegiem lat jej poglądy mogą być odbierane jako anachroniczne, dla współczesnych badaczy życia społecznego i literatury polskiej Izabella Wolikowska pozostaje interesującym przykładem kobiety związaną z nurtem narodowym, która pomimo zastrzeżeń samego Dmowskiego wobec politycznego zaangażowania kobiet, znalazła dla siebie przestrzeń działania. Jej przykład pokazuje, że tradycja i nowoczesność mogą się niekiedy łączyć w nieoczywisty sposób.
Po jej śmierci w 1972 roku pamięć o Izabelli Wolikowskiej przetrwała głównie w środowiskach związanych z ideologią narodową oraz w kręgach rodzinno-historycznych powiązanych z Drozdowem. Wydanie wspomnień o Romanie Dmowskim w Polsce w 2007 roku przyczyniło się do przypomnienia jej postaci również szerszemu gronu odbiorców, chociaż wciąż pozostaje ona mniej znana niż inne kobiety tamtej epoki. Mimo to losy Izabelli z Lutosławskich Wolikowskiej pokazują, jak silnie tradycja rodzinna, ideowe zaangażowanie i dramatyczne wydarzenia historyczne mogą kształtować życie jednostki, zarówno w ojczyźnie, jak i na emigracji. Jej życie pozostaje świadectwem tego, że wartości, które pielęgnujemy, mogą nadawać sens nawet w najtrudniejszych czasach.
Marzena Radkowska
