Pakt lanckoroński: ku rządowi ludowo-narodowemu

Historia II Rzeczypospolitej obfitowała w liczne konflikty polityczne oraz próby stabilizacji sytuacji w kraju poprzez różne alianse i porozumienia. Jednym z najważniejszych wydarzeń tego okresu było zawarcie Paktu Lanckorońskiego w 1923 roku. Było to porozumienie pomiędzy partiami prawicowymi i centrowymi, które miało na celu stworzenie stabilnej większości parlamentarnej i objęcie rządów w Polsce. Wpływ tego paktu na losy kraju był znaczący – doprowadził do powstania rządu Chjeno-Piasta oraz wpłynął na dalszy rozwój konfliktów politycznych.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Polska stanęła przed wyzwaniami związanymi z odbudową państwowości i ukształtowaniem systemu politycznego. Układ sił w Sejmie był bardzo niestabilny – Izba była podzielona na wiele ugrupowań, co skutkowało częstymi zmianami rządów.

W latach 1922–1923 władzę sprawował rząd Władysława Sikorskiego, który opierał się na poparciu centrolewicy i obozu piłsudczykowskiego. Po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza w grudniu 1922 roku sytuacja polityczna w kraju zaostrzyła się, a napięcia między obozem narodowym (endecją) a zwolennikami Józefa Piłsudskiego osiągnęły punkt krytyczny. W wyniku tych konfliktów władza rządu Sikorskiego słabła, co skłoniło ugrupowania prawicowe i centrowe do podjęcia wspólnych działań.

W skład Paktu Lanckorońskiego weszły trzy partie:

• Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” – ugrupowanie chłopskie, którego liderem był Wincenty Witos.
• Związek Ludowo-Narodowy (endecja) – partia reprezentująca interesy prawicy narodowej.
• Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Pracy – ugrupowanie chadeckie.

Głównym celem tych partii było przejęcie władzy i utworzenie nowego rządu, który zastąpiłby dotychczasowy gabinet Sikorskiego. Decyzja o zawarciu paktu zapadła 17 maja 1923 roku w Warszawie, w mieszkaniu jednego z liderów ZLN, Juliusza Zdanowskiego. Wbrew nazwie porozumienie nie zostało podpisane w Lanckoronie, gdzie w posiadłości senatora Ludwika Hammerlinga z “Piasta” , który reprezentował ten okręg wyborczy, prowadzono negocjacje.

Pakt Lanckoroński przewidywał utworzenie koalicyjnego rządu, w którym partie-sygnatariusze miały współdzielić władzę. 28 maja 1923 roku prezydent Stanisław Wojciechowski powierzył misję stworzenia nowego rządu Wincentemu Witosowi. W jego skład weszli przedstawiciele endecji, chadecji i PSL „Piast”, co doprowadziło do powstania rządu Chjeno-Piasta.

Jednym z kluczowych posunięć nowego gabinetu było powołanie na ministra skarbu Władysława Grabskiego, który podjął próbę stabilizacji gospodarki, jednak rząd ten zmagał się z wieloma trudnościami, takimi jak hiperinflacja i niepokoje społeczne.

Pakt Lanckoroński wywołał sprzeciw obozu piłsudczykowskiego. Józef Piłsudski, który wcześniej pełnił funkcję Naczelnika Państwa i miał duży wpływ na politykę wojskową, uznał nowy rząd za niegodny poparcia. Jego największy sprzeciw wynikał z faktu, że koalicja rządząca składała się z ugrupowań odpowiedzialnych za kampanię przeciwko Gabrielowi Narutowiczowi, którego zamordowanie w 1922 roku było dla Piłsudskiego wielkim ciosem.

W proteście przeciwko nowemu rządowi Piłsudski zrezygnował z przewodnictwa Ścisłej Rady Wojennej i wycofał się z życia politycznego, osiadając w swojej willi w Sulejówku. Jego odsunięcie się od bieżącej polityki było jednak tymczasowe – cztery lata później, w 1926 roku, powrócił na scenę polityczną, przeprowadzając zamach majowy.

Krótko- i długoterminowe konsekwencje Paktu

1. Utworzenie rządu Chjeno-Piasta – Pakt doprowadził do przejęcia władzy przez prawicę i centrum, co skutkowało zmianą polityki rządowej.
2. Podział polskiej sceny politycznej – Porozumienie uwidoczniło rosnący konflikt między obozem narodowym a piłsudczykami.
3. Pogłębienie kryzysu politycznego – Choć celem paktu było zapewnienie stabilizacji, rząd Chjeno-Piasta szybko stracił poparcie i upadł, co doprowadziło do dalszych kryzysów.
4. Przygotowanie gruntu pod zamach majowy – Działania prawicy w ramach paktu umocniły przekonanie Piłsudskiego o konieczności przejęcia władzy siłą, co stało się rzeczywistością w 1926 roku.

Charakterystyka porozumienia:

1. Narodowy charakter państwa: Ustalono, że zarówno struktury państwowe, jak i samorządowe powinny odzwierciedlać polski charakter narodowy. W praktyce oznaczało to, że stanowiska rządowe i samorządowe miały być obsadzane wyłącznie przez Polaków.
2. Wzmocnienie roli Kościoła katolickiego: Koalicjanci zgodzili się na zwiększenie wpływu Kościoła katolickiego w życiu publicznym oraz na uwzględnienie katolickiej nauki społecznej w działaniach rządu.
3. Polonizacja Kresów Wschodnich: Planowano intensyfikację działań mających na celu polonizację wschodnich terenów Rzeczypospolitej, m.in. poprzez osadnictwo wojskowe.
4. Zasada numerus clausus w edukacji: Wprowadzono zasadę proporcjonalnego ograniczenia liczby miejsc w szkolnictwie wyższym dla mniejszości narodowych, zgodnie z ich udziałem procentowym w ludności państwa.
5. Reforma rolna: Uzgodniono przyspieszenie parcelacji gruntów rolnych, zakładając podział co najmniej 200 tysięcy hektarów rocznie przez kolejne 10 lat. Reforma ta miała być realizowana poprzez wykup ziemi po cenach nominalnych lub dobrowolny podział dokonywany przez właścicieli.

Skutkiem podpisania paktu było powołanie 28 maja 1923 roku pierwszego rządu Chjeno-Piasta pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Gabinet ten, złożony z 14 ministrów reprezentujących koalicję, funkcjonował do grudnia 1923 roku. Jego upadek był spowodowany m.in. pogłębiającym się kryzysem gospodarczym, falą strajków oraz rozłamem w PSL „Piast”, co doprowadziło do utraty większości sejmowej.

Andrzej Lamecki