Adam Krzyżanowski (1873–1963) jest uznawany za jednego z założycieli krakowskiej szkoły ekonomii, łączącej liberalizm gospodarczy z konserwatywną myślą polityczną. Jako profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i kierownik Katedry Ekonomii Politycznej ukształtował pokolenia ekonomistów, wśród nich Edwarda Taylora, Adama Vetulaniego i Kazimierza Studentowicza.
Zasłynął jako autor prac o teorii pieniądza, skarbowości i polityce gospodarczej, propagując ideę silnej waluty i budżetowej równowagi. W II RP negocjował amerykańską pożyczkę stabilizacyjną i był jednym z najważniejszych publicystów ekonomicznych okresu międzywojennego.
Życiorys Adama Krzyżanowskiego: droga naukowa, polityczna i społeczna
Adam Alojzy Krzyżanowski urodził się 19 stycznia 1873 roku w Krakowie w rodzinie księgarskiej. Jego ojciec Stanisław Andrzej Krzyżanowski był znanym księgarzem, co wpłynęło na atmosferę intelektualną, w jakiej dorastał. Po ukończeniu Gimnazjum św. Anny w Krakowie, w latach 1889–1894 studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego mistrzami byli wybitni profesorowie prawa i historii, m.in. Fryderyk Zoll, Bolesław Ulanowski i Michał Bobrzyński. W 1894 roku Krzyżanowski obronił doktorat z prawa, a w kolejnym roku uzupełniał studia w Berlinie i Lipsku. W Lipsku, pod opieką Gustava von Schmollera, napisał swoją pierwszą pracę ekonomiczną “Die Grundbesitzverteilung in Galizien”, w której analizował strukturę własności ziemskiej w Galicji w kontekście polityki agrarnej i przeludnienia.
Po powrocie do Krakowa rozpoczął działalność akademicką i społeczną. Przez kilka lat pracował w Prokuratorii Skarbu, a następnie od 1896 roku był sekretarzem Krajowego Towarzystwa Rolniczego. Prowadził wykłady z ekonomii na Kursach Baranieckiego oraz w Akademii Handlowej w Krakowie. W 1908 roku habilitował się na Wydziale Prawa UJ na podstawie pracy Teoria Malthusa ze szczególnym uwzględnieniem jej stosunku do prawa zmniejszającego się przychodu z ziemi, co zapoczątkowało jego stałą karierę uniwersytecką. W 1912 roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1916 zwyczajnym. Kierował Katedrą Ekonomii Politycznej i Skarbowości aż do przejścia na emeryturę.
W okresie międzywojennym Krzyżanowski łączył działalność akademicką z polityczną. W latach 1933–1938 był prorektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego i dziekanem Wydziału Prawa. W 1928 roku został posłem na Sejm II RP z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, gdzie przewodniczył Komisji Skarbowej. To właśnie on prowadził w latach 1927–1937 kluczowe negocjacje z amerykańskimi bankami w Nowym Jorku, dzięki którym Polska uzyskała pożyczkę stabilizacyjną, pozwalającą ustabilizować wartość polskiego złotego. W 1931 roku, po tzw. procesie brzeskim, Krzyżanowski złożył mandat poselski na znak protestu przeciwko uwięzieniu posłów Centrolewu.
Ważnym wątkiem jego życia była działalność organizacyjna. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie pełnił funkcje sekretarza Komisji Prawniczej, przewodniczącego Komitetu Wydawnictw Ekonomicznych, wicedyrektora Wydziału II i delegata do Fundacji Kórnickiej. Współtworzył także Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i Polskie Towarzystwo Statystyczne.
Po agresji III Rzeszy Krzyżanowski został 6 listopada 1939 roku aresztowany przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau i wywieziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Choć rozeszły się pogłoski o jego śmierci, został zwolniony w lutym 1940 roku. Po powrocie do Krakowa zaangażował się w tajne nauczanie, prowadząc wykłady z ekonomii, statystyki i skarbowości.
Po wojnie Krzyżanowski uczestniczył w rozmowach w Moskwie w czerwcu 1945 roku, po których powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Został członkiem Krajowej Rady Narodowej i w 1947 roku posłem na Sejm Ustawodawczy z ramienia Stronnictwa Demokratycznego. W 1949 roku, nie godząc się na stalinizację życia publicznego, zrezygnował z mandatu i członkostwa w partii. W tym samym okresie został usunięty z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Po 1956 roku władze UJ przywróciły mu stanowisko. W latach 1957–1958 pełnił funkcję prezesa reaktywowanej Polskiej Akademii Umiejętności, choć odmówił przyjęcia członkostwa w Polskiej Akademii Nauk. Ostatecznie przeszedł na emeryturę w 1960 roku. Zmarł 29 stycznia 1963 roku w Krakowie, w wieku 90 lat. Spoczywa na cmentarzu Rakowickim. Jego życie łączyło działalność naukową, polityczną i społeczną. Uznawany jest za jednego z twórców krakowskiej szkoły ekonomii, której zasady liberalizmu i etyki gospodarczej kształtowały polską myśl ekonomiczną przez dekady.
Poglądy ekonomiczne Adama Krzyżanowskiego: teoria i praktyka
Adam Krzyżanowski był jednym z najważniejszych polskich ekonomistów okresu międzywojennego. Jego poglądy łączyły liberalizm gospodarczy z konserwatywnym spojrzeniem na sprawy społeczne i polityczne. Fundamentem jego myśli była wiara w siłę wolnego rynku, własność prywatną i indywidualną odpowiedzialność. Jak pisał w “Założeniach ekonomiki”:
„Poszczególne jednostki, stosując lepiej niż ich otoczenie zasadę najmniejszego wysiłku, przeprowadzały zmiany w dotychczasowej organizacji gospodarczej gwoli osiągnięcia tym sposobem korzyści.”
Krzyżanowski bronił wolnej gospodarki, wskazując, że nadmierna ingerencja państwa niszczy zarówno efektywność ekonomiczną, jak i instytucje demokratyczne. Państwo według niego powinno ograniczać swoją aktywność do ochrony własności prywatnej, bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Nie był jednak bezwarunkowym zwolennikiem laissez-faire. Dopuszczał interwencję państwa w sprawach rolnictwa, zwłaszcza w kontekście nadmiernego rozdrabniania gospodarstw i przeludnienia. W młodości zalecał tworzenie spółdzielni i regulacje ograniczające emigrację, ale z czasem jego poglądy ewoluowały ku zdecydowanemu liberalizmowi. Kluczowym dla jego myśli ekonomicznej było pojęcie gospodarności, rozumianej jako maksymalizacja efektów przy minimalnych nakładach. Według Krzyżanowskiego wolna konkurencja, brak monopoli i swoboda wyboru zawodu to warunki niezbędne dla rozwoju.
Wyjątkowym aspektem jego teorii było wprowadzenie do ekonomii elementów etycznych. Krzyżanowski podkreślał, że rozwój gospodarczy sprzyja wyższej moralności społecznej. Uważał, że „stały wzrost dobrobytu spowoduje większe przestrzeganie prawa, a tym samym stworzy warunki do rozwoju wyższej moralności”. Jego zdaniem ludzie nie kierują się wyłącznie interesem własnym, ale także altruizmem, etyką i pracowitością.
Szczególne miejsce w jego dorobku zajmuje teoria pieniądza. Już w 1911 roku opublikował książkę “Pieniądz”, a następnie rozwijał te zagadnienia w podręczniku “Nauka o pieniądzu i kredycie”. Krzyżanowski opierał się na klasycznej teorii ilościowej, ale podkreślał też znaczenie stabilizacji waluty, związku pomiędzy oszczędnościami, stopami procentowymi a cyklami koniunkturalnymi. Twierdził, że kryzysy gospodarcze wynikają z niedoboru kapitału obrotowego w gospodarce. W ujęciu Krzyżanowskiego pieniądz był nie tylko środkiem wymiany, ale i narzędziem polityki państwa. Jako doradca rządowy brał udział w opracowywaniu planów pozyskania pożyczek zagranicznych, zwłaszcza amerykańskiej pożyczki stabilizacyjnej w latach 20. XX wieku. W swoich postulatach kładł nacisk na równowagę budżetu i ograniczenie emisji pieniądza na cele skarbu.
Swoje poglądy Krzyżanowski prezentował nie tylko w pracach naukowych, lecz także w publicystyce. Do najważniejszych zbiorów jego tekstów należą tomy “Polityka i gospodarstwo” (1931) oraz “Dolar i złoty” (1935). Były to eseje ekonomiczne, łączące precyzję analityczną z publicystyczną formą. Jak zauważył Edward Taylor:
„W rodzaju tym okazał się Krzyżanowski nieporównany, toteż owe ‘eseje’ cieszyły się niezmierną poczytnością i wywierały szeroki wpływ.”
Krzyżanowski nie unikał też polemik z innymi ekonomistami. Najgłośniejszym przykładem była jego krytyka reformy walutowej Władysława Grabskiego z 1924 roku. Uważał, że reforma ta nie została należycie przygotowana finansowo, a stabilizacja marki polskiej powinna ją była poprzedzać. W swoich tekstach odnosił się również do poglądów Johna Maynarda Keynesa. Choć nie podzielał całkowicie keynesizmu, w drugiej połowie lat 30. dostrzegał jego znaczenie dla polityki antykryzysowej, zwłaszcza jeśli chodzi o kontrolowaną inflację i pobudzanie popytu poprzez inwestycje państwowe.
W latach powojennych myśl Krzyżanowskiego wywierała wpływ na środowiska akademickie w Krakowie i Warszawie. W okresie PRL-u, mimo oficjalnej dominacji gospodarki planowej, część jego koncepcji była wykorzystywana w debatach o reformach gospodarczych, zwłaszcza po 1956 roku. Jego poglądy na temat moralności w ekonomii oraz krytyka nadmiernego etatyzmu były w tamtym czasie przywoływane jako argument za umiarkowaną liberalizacją.
Jego poglądy gospodarcze miały wyraźny rys konserwatywny. Krzyżanowski twierdził, że podstawą życia społecznego są własność i wolność, a źródłem bogactwa społeczeństw jest ich zdolność do samodzielności. Wbrew modom epoki sprzeciwiał się bezkrytycznemu podziwowi dla etatyzmu i centralnego planowania, widząc w nich zagrożenie dla demokracji i efektywności ekonomicznej.
Edward Taylor podkreślał:
„Obowiązek rozwiązywania tych zagadnień narzucał się wprost ekonomiście polskiemu jako nakaz sumienia obywatelskiego. Zajęcie się zaś nimi z konieczności wciągało w wypracowanie pewnego kierunku polityki gospodarczej, obronę jego, w propagandę, publicystykę, polemikę, w samą politykę wreszcie.”
Podsumowując, myśl ekonomiczna Adama Krzyżanowskiego była próbą pogodzenia klasycznych zasad liberalizmu z potrzebami polskiego społeczeństwa w okresie odbudowy państwa i gospodarki. Dzięki połączeniu nauki z praktyką, jego dorobek pozostaje aktualny także współcześnie, nie tylko jako część historii polskiej ekonomii, ale również jako inspiracja w debacie nad miejscem wolnego rynku i państwa w życiu publicznym.
Dorobek naukowy i organizacyjny Adama Krzyżanowskiego: szkoła krakowska w ekonomii
Adam Krzyżanowski pozostawił po sobie obszerny dorobek naukowy, który do dziś stanowi punkt odniesienia w polskiej myśli ekonomicznej. Był nie tylko autorem podręczników i książek, lecz także aktywnym organizatorem życia naukowego. Jego rola jako lidera tzw. krakowskiej szkoły ekonomii była nie do przecenienia.
Do najważniejszych publikacji Krzyżanowskiego należą:
- Pieniądz (1911),
- Nauka o pieniądzu i kredycie (1919, 1922),
- Założenia ekonomiki (1919),
- Pauperyzacja Polski współczesnej (1925).
W “Pieniądzu” Krzyżanowski dał pełny wykład własnej teorii pieniądza, opartej na klasycznej teorii ilościowej, ale wzbogaconej o własne obserwacje związane z polskimi realiami. Książka ta była pionierską próbą systematycznego ujęcia zagadnień pieniężnych w polskiej literaturze ekonomicznej i doczekała się kilku wydań. “Nauka o pieniądzu i kredycie” była rozwinięciem tych koncepcji, uwzględniającym także rolę banków, kredytu i depozytów. “Założenia ekonomiki” miały charakter bardziej syntetyczny i dydaktyczny. Krzyżanowski próbował w tej pracy ująć najważniejsze zasady gospodarki w sposób przystępny dla studentów, podkreślając elementy etyczne i społeczne gospodarki rynkowej. “Pauperyzacja Polski współczesnej” natomiast była już nie tyle podręcznikiem, co społeczną diagnozą, w której Krzyżanowski analizował przyczyny ubóstwa i niedorozwoju gospodarczego Polski, wskazując przeludnienie, niski poziom oszczędności i słabą kapitalizację jako główne problemy strukturalne.
Krzyżanowski był także autorem setek artykułów naukowych i publicystycznych, publikowanych m.in. w czasopismach “Ekonomista”, “Przegląd Prawa i Administracji” oraz w zbiorach takich jak “Polityka i gospodarstwo” (1931) oraz “Dolar i złoty” (1935). Edward Taylor pisał:
„Zebrane w dwa duże tomy […] nie przedstawiają jedynie historycznego znaczenia, lecz wykazują również istotną wartość dla studium wielu zagadnień teorii pieniądza i faktycznej postaci występowania zagadnień polityki pieniężno-kredytowej.”
W zakresie działalności organizacyjnej Krzyżanowski przez wiele lat kierował Katedrą Ekonomii Politycznej i Skarbowości na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, wychowując całe pokolenia polskich ekonomistów. Do jego uczniów należeli m.in. Edward Taylor, Kazimierz Studentowicz, Adam Vetulani. Był jednym z inicjatorów powstania Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Polskiego Towarzystwa Statystycznego oraz współtwórcą wydziałów ekonomicznych w szkołach wyższych. W Polskiej Akademii Umiejętności pełnił funkcje sekretarza Komisji Prawniczej, przewodniczącego Komitetu Wydawnictw Ekonomicznych i wicedyrektora Wydziału II.
Na jego dorobek organizacyjny składała się również działalność międzynarodowa. Uczestniczył w konferencjach ekonomicznych i prawniczych za granicą, utrzymując kontakty m.in. z ekonomistami austriackimi i niemieckimi. W okresie międzywojennym był doradcą rządowym przy Komisji Podatków Sejmu oraz negocjatorem pożyczek zagranicznych, zwłaszcza amerykańskiej pożyczki stabilizacyjnej, która pozwoliła na wzmocnienie polskiej waluty po reformie Grabskiego.
W latach powojennych Krzyżanowski był przez kilka lat odsunięty od działalności naukowej, ale po 1956 roku został ponownie przyjęty do Uniwersytetu Jagiellońskiego i przez krótki czas pełnił funkcję prezesa Polskiej Akademii Umiejętności. Mimo nacisków, nie zgodził się jednak na przystąpienie do Polskiej Akademii Nauk, nie chcąc firmować swoim nazwiskiem nowej, podporządkowanej władzy komunistycznej instytucji.
Na styl pisarski Krzyżanowskiego zwracali uwagę zarówno współcześni mu recenzenci, jak i późniejsi badacze. Edward Taylor pisał:
„Była to pewna forma analizy i ekspozycji publicystycznej, oparta na naukowych podstawach, opracowująca nawet pewne szczegóły teoretyczne, lecz ujmująca całość poszczególnego realnego gospodarczego zagadnienia i rozpatrująca je nie w izolacji, lecz we wszechstronnym związku z całokształtem wszystkich jego stron, moralnej, politycznej, kulturalnej.”
Tym samym Adam Krzyżanowski stworzył w Polsce unikalny model naukowca zaangażowanego społecznie, łączącego badania teoretyczne z działalnością praktyczną i publicystyczną. Jego dorobek pozostaje świadectwem tego, jak ważne jest łączenie refleksji naukowej z odpowiedzialnością za sprawy publiczne.
Znaczenie i aktualność myśli Adama Krzyżanowskiego
Adam Krzyżanowski, jako twórca krakowskiej szkoły ekonomii, odegrał kluczową rolę w kształtowaniu polskiej myśli gospodarczej w pierwszej połowie XX wieku. Jego poglądy miały bezpośredni wpływ na wychowanie kilku pokoleń ekonomistów, zarówno w okresie międzywojennym, jak i po 1945 roku. W latach międzywojennych jego teorie stanowiły ważny punkt odniesienia w dyskusjach nad polityką monetarną i budżetową Polski. Szczególne znaczenie miały w czasie reformy walutowej Władysława Grabskiego, podczas której Krzyżanowski nie tylko publikował krytyczne artykuły, ale brał także udział w negocjacjach pożyczki stabilizacyjnej w Nowym Jorku, co pozwoliło na wzmocnienie polskiej waluty.
W okresie PRL-u oficjalna ekonomia zdominowana była przez marksizm-leninizm, jednak myśl Krzyżanowskiego była nadal obecna w środowiskach akademickich. Po 1956 roku, w warunkach politycznej odwilży, jego teksty były wznawiane i czytane w kontekście debat o potrzebie reformy gospodarczej i wprowadzania elementów wolnego rynku do gospodarki planowej. Edward Taylor podkreślał:
„Obowiązek rozwiązywania tych zagadnień narzucał się wprost ekonomiście polskiemu jako nakaz sumienia obywatelskiego.”
Współcześnie myśl Adama Krzyżanowskiego pozostaje aktualna w dyskusjach o granicach interwencjonizmu państwowego i roli etyki w gospodarce. Jego koncepcje łączenia zasad gospodarności z odpowiedzialnością społeczną można odczytywać jako wczesną formę tego, co dziś nazywa się zrównoważonym rozwojem. Krzyżanowski bywa również upamiętniany oficjalnie: w 2015 roku Narodowy Bank Polski wyemitował monetę kolekcjonerską z jego podobizną w serii „Wielcy polscy ekonomiści”.
Jego dorobek przypomina, że ekonomia nie jest tylko nauką o liczbach i wskaźnikach, ale także o wartościach, decyzjach moralnych i odpowiedzialności społecznej. Dlatego też myśl Adama Krzyżanowskiego wciąż może inspirować zarówno badaczy, jak i praktyków życia gospodarczego. Twórca krakowskiej szkoły ekonomii, wychowawca wielu wybitnych uczonych, Krzyżanowski pozostawił po sobie spuściznę, która zachowuje aktualność nie tylko w polskim, ale także w europejskim kontekście myśli społeczno-gospodarczej.
Artur Szczepek
