Jan Załuska to postać, która w historii Polski XX wieku łączy w sobie dwie główne sfery działalności: medycynę oraz politykę narodową. Jako wykształcony lekarz i zarazem aktywny działacz polityczny Związku Ludowo-Narodowego, Załuska pozostawił trwały ślad zarówno w sferze ochrony zdrowia, jak i w burzliwym życiu politycznym II Rzeczypospolitej. Jego życie to opowieść o nieustępliwości, poświęceniu oraz walce o niepodległą Polskę – zarówno na froncie ideologicznym, jak i w służbie sanitarnej.
Dzieciństwo i młodość
Jan Załuska urodził się 5 stycznia 1873 roku w miejscowości Godlewo, położonej w powiecie ostrowskim, wówczas pod zaborem rosyjskim. Był synem Wawrzyńca i Antoniny z Jabłonowskich, choć niektóre źródła – np. Stanisław Łoza – błędnie podają imię matki jako Anna. Wychowywał się w rodzinie o głębokich tradycjach patriotycznych, co miało ogromny wpływ na jego dalsze wybory życiowe.
W 1891 roku ukończył gimnazjum w Łomży. Był to okres nasilonego rusyfikowania szkolnictwa, w którym młody Załuska dojrzewał do postawy sprzeciwu wobec carskiej dominacji. Zaraz po maturze rozpoczął studia medyczne na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego – jednej z nielicznych dostępnych wówczas uczelni dla Polaków na terenie Królestwa Polskiego.
Już w czasach studenckich Załuska wyróżniał się aktywnością polityczną i społeczną. W 1894 roku wziął udział w manifestacji patriotycznej w Warszawie zorganizowanej ku czci Jana Kilińskiego. Demonstracja została brutalnie stłumiona przez carską policję, a Załuska został aresztowany i spędził dwa tygodnie w więzieniu.
W latach 1894–1898 pełnił funkcję przewodniczącego Koła Oświaty Ludowej studentów uniwersytetu. Był również członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Zet” – jednej z najważniejszych tajnych organizacji młodzieżowych epoki – oraz Ligi Narodowej, ideologicznej podstawy późniejszego ruchu narodowego.
W 1898 roku zakończył studia, jednak z powodu kolejnego aresztowania – tym razem za działalność oświatową – nie odebrał dyplomu. Osadzony w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej, został skazany na zesłanie. Zdołał jednak zbiec z niewoli i schronić się w zaborze austriackim, we Lwowie.
Praca naukowa i powrót do Królestwa
We Lwowie Jan Załuska osiadł na dłużej. W latach 1903–1905 pracował jako asystent w Katedrze Fizjologii Uniwersytetu Franciszkańskiego (obecnie Uniwersytet Lwowski im. Iwana Franki). W 1905 roku uzyskał tam stopień doktora nauk lekarskich.
Jeszcze w tym samym roku postanowił wrócić do Warszawy, tym razem jednak pod zmienionym nazwiskiem. Wiedząc, że jest ścigany przez rosyjskie władze, działał konspiracyjnie. Współpracował z prasą narodową, publikując artykuły m.in. w „Gazecie Warszawskiej” oraz „Przeglądzie Wszechpolskim”, gdzie komentował zagadnienia społeczne, polityczne i zdrowotne.
W 1910 roku ożenił się z Edwardą Przyłuską, a w roku 1911 przeniósł się do Ostrowi Mazowieckiej. Tam założył i wydawał lokalną gazetę „Gazeta Ostrowska”, będącą medium o wyraźnym profilu narodowym.
Wraz z wybuchem I wojny światowej Jan Załuska zaangażował się w działalność wojskową. W 1914 roku wstąpił jako lekarz do Legionu Puławskiego, a następnie w latach 1915–1918 służył w I Korpusie Polskim w Rosji, dowodzonym przez generała Józefa Dowbora-Muśnickiego.
W lipcu 1917 roku, w Moskwie, został członkiem Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego – organu mającego reprezentować interesy Polaków w burzliwym czasie rewolucji rosyjskiej. Równolegle prowadził działalność niepodległościową w środowiskach narodowych.
Kariera parlamentarna
Po zakończeniu wojny Jan Załuska zaangażował się w działalność parlamentarną. W 1919 roku został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego z okręgu łomżyńskiego, reprezentując środowisko Obozu Narodowego. Po zakończeniu kadencji w 1922 roku ponownie został posłem, tym razem z listy państwowej Związku Ludowo-Narodowego (ZLN), który kontynuował ideowe dziedzictwo Ligi Narodowej.
W Sejmie był aktywnym członkiem komisji zdrowia publicznego, komisji wojskowej i komisji konstytucyjnej. Jako lekarz wnosił ogromne doświadczenie i wiedzę do prac nad tworzeniem systemu ochrony zdrowia w odrodzonej Polsce.
W 1922 roku został zweryfikowany w stopniu podpułkownika lekarza pospolitego ruszenia ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku. W 1924 roku objął funkcję prezesa Zarządu Głównego ZLN, którą pełnił do 1927 roku.
Działalność partyjna i publicystyczna
Po zakończeniu kariery parlamentarnej Jan Załuska nie wycofał się z życia publicznego. Od 1919 do 1939 roku pełnił funkcję redaktora „Zorzy” – pisma społeczno-politycznego o profilu narodowym. Było to jedno z ważniejszych wydawnictw tego środowiska, służące popularyzacji myśli narodowej i edukacji obywatelskiej.
Równolegle, jako lekarz, angażował się w działalność zawodową i samorządową. Był sekretarzem generalnym Związku Lekarzy Państwa Polskiego (ZLPP), a w latach 1931–1933 redaktorem naczelnym dwutygodnika „Nowiny Społeczno-Lekarskie”, wydawanego przez ZLPP. Pismo to miało na celu integrację środowiska medycznego i promowanie nowoczesnych metod leczenia oraz etyki zawodowej.
W 1939 roku, mimo zaawansowanego wieku, został członkiem Komitetu Głównego Stronnictwa Narodowego – kontynuatora ideowego przedwojennego ZLN.
Okres okupacji i śmierć
Po wybuchu II wojny światowej Jan Załuska pozostał w Warszawie. Jego aktywność w ostatnich miesiącach życia została ograniczona przez chorobę i trudne warunki okupacyjne. Zmarł 26 stycznia 1941 roku w Warszawie, w wieku 68 lat. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim, w kwaterze 299b-2-18 – miejscu spoczynku wielu wybitnych Polaków
Jan Załuska był postacią wyjątkową nie tylko ze względu na swoje zaangażowanie polityczne, lecz także przez łączenie ról lekarza, społecznika i polityka w czasach wielkich przełomów historycznych. Był człowiekiem idei, który konsekwentnie realizował swój program oparty na wartościach narodowych, etycznych i obywatelskich.
W swojej karierze parlamentarnej oraz zawodowej kładł nacisk na odpowiedzialność, edukację i służbę publiczną. Jego działalność w środowisku lekarskim miała znaczący wpływ na rozwój struktur organizacyjnych medycyny w Polsce, a jako polityk wniósł istotny wkład w kształtowanie ustroju II RP.
Tomasz Kawalec
Leave feedback about this