Jan Mosdorf (1904–1943) to jedna z najbardziej interesujących postaci politycznych II Rzeczypospolitej. Był filozofem, publicystą, działaczem politycznym i jednym z liderów ruchu narodowego okresu międzywojennego.
Jako współtwórca i ideolog Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) stał się czołową postacią młodego pokolenia narodowców, głoszących hasła antyliberalne i antykomunistyczne. Jego życie i działalność polityczna wpisywały się w burzliwy okres międzywojenny, kiedy ścierały się różne wizje przyszłości Polski – od nacjonalizmu po idee demokratyczno-liberalne i lewicowe.
Jan Mosdorf urodził się 30 maja 1904 roku w Warszawie w rodzinie o patriotycznych tradycjach. Od najmłodszych lat przejawiał duże zdolności intelektualne i zainteresowanie nauką. Po ukończeniu Gimnazjum Filologicznego im. gen. Wojciecha Chrzanowskiego podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Tam zdobywał wiedzę pod okiem wybitnych profesorów, m.in. Władysława Tatarkiewicza, który później został promotorem jego pracy doktorskiej.
W 1934 roku Mosdorf obronił doktorat na podstawie pracy pt. Filozofia dziejów Augusta Comte’a. Jego zainteresowania filozoficzne dotyczyły nie tylko historii myśli, ale także roli ideologii w kształtowaniu rzeczywistości politycznej. Był zwolennikiem silnej władzy, hierarchii społecznej oraz narodowej tożsamości jako fundamentu państwa.
Już w latach studenckich Mosdorf zaczął angażować się w działalność polityczną. W 1928 roku objął funkcję prezesa Młodzieży Wszechpolskiej – jednej z największych organizacji narodowych w II Rzeczypospolitej. Jako przywódca młodego pokolenia narodowców był znany z charyzmy, zdecydowania oraz nieprzejednanej postawy wobec idei demokratycznych i socjalistycznych.
W latach 30. XX wieku Mosdorf stał się jednym z czołowych działaczy Obozu Wielkiej Polski, kierowanego przez Romana Dmowskiego. Jednak w 1934 roku, po delegalizacji tej organizacji, Mosdorf wraz z grupą radykalnych narodowców współtworzył Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) – ugrupowanie, które odrzucało zarówno liberalizm, jak i autorytarne rządy sanacji. ONR opowiadał się za budową silnego państwa narodowego, w którym dominującą rolę miała odgrywać elita polityczna wywodząca się z inteligencji katolickiej i narodowej.
Mosdorf i jego współpracownicy otwarcie krytykowali demokrację parlamentarną, którą uważali za nieskuteczny system rządów. W jednej ze swoich publikacji pisał:
“Demokracja jest najbardziej bezideowym systemem politycznym. Jest równością miernot i triumfem przeciętności.”
ONR, choć miał wielu zwolenników wśród młodych, został szybko zdelegalizowany przez władze sanacyjne. Mosdorf trafił do więzienia, gdzie spędził kilka miesięcy. Mimo represji nie porzucił działalności politycznej i publicystycznej.
Jako publicysta Mosdorf był niezwykle aktywny. Publikował artykuły pod pseudonimem “Andrzej Witowski”, propagując idee narodowe i krytykując zarówno lewicę, jak i liberalizm. Jego główne dzieło, Wczoraj i jutro, stanowiło manifest narodowo-radykalny, w którym zawarł wizję przyszłej Polski jako państwa silnego, hierarchicznego i rządzonego przez elitę narodową.
W swoich tekstach Mosdorf podkreślał znaczenie wspólnoty narodowej i kultury chrześcijańskiej. Był zwolennikiem katolicyzmu jako fundamentu tożsamości Polaków. Pisał:
“Polska musi być katolicka nie tylko w wierze, ale i w czynach. Kto odrzuca katolicyzm, ten zaprzecza polskości.”
Jednocześnie był zwolennikiem bezkompromisowej walki z wrogami narodu, wśród których wymieniał m.in. Żydów i komunistów.
Po delegalizacji Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) w 1934 roku, organizacja kontynuowała działalność w podziemiu, a Mosdorf, mimo represji, pozostał aktywny w jego strukturach – po rozłamie, w którym oddzielili się ludzie Bolesława Piaseckiego (ONR lub RNR “Falanga”), w ONR “ABC”. W 1938 roku opublikował książkę “Wczoraj i Jutro”, w której podkreślał odrębność polskiego ruchu narodowego od zagranicznych ideologii, pisząc:
“Nie jesteśmy faszystami ani hitlerowcami, gdyż stanowimy rodzimy polski ruch, niezależny od obcych poglądów. Dodatkowo, nie postrzegamy siebie jako faszystów czy nazistów z powodu wielu słabości, a nawet grzechów, które te ruchy niosą. Nie są to przykłady, które chcielibyśmy naśladować.”
W tym okresie Mosdorf musiał się ukrywać z powodu represji władz wobec działaczy ONR, z których wielu zostało osadzonych w więzieniu w Berezie Kartuskiej. Mimo to kontynuował działalność publicystyczną pod pseudonimem “Andrzej Witkowski”, propagując idee narodowe i krytykując zarówno lewicę, jak i liberalizm.
Po wybuchu II wojny światowej, pod koniec 1939 roku, Mosdorf powrócił do Stronnictwa Narodowego i zaangażował się w tworzenie Narodowej Organizacji Wojskowej, antyniemieckiej formacji zbrojnej. W lipcu 1940 roku został aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku, a następnie, 6 stycznia 1941 roku, przewieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz.
W obozie Mosdorf przeszedł znaczącą przemianę. Początkowo postrzegał Żydów jako wrogów narodu polskiego, jednak po przebytym tyfusie i obserwowaniu Zagłady zmienił swoje nastawienie i zaczął pomagać żydowskim więźniom, dzieląc się z nimi jedzeniem i wspierając ich w trudnych warunkach obozowych. Profesor Irina Livezeanu z Uniwersytetu w Pittsburghu napisała:
“Mosdorf zrobił wszystko, co w jego mocy, aby pomóc Żydom w obozie Auschwitz, i zginął razem z nimi.”
Jan Mosdorf został stracony 11 października 1943 roku w Auschwitz. Jego symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Dawid Solski
*************************************
Postaci i poglądom lidera ONR poświęcona jest książka dr Mateusza Kofina “Jan Mosdorf (1904-1943). Życie i myśl polityczna“, wydana przez Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej oraz Wydawnictwo Neriton. Licząca niemal 600 stron praca została podzielona przez autora na dwie części – biograficzną, w której rekonstruuje szczegółowo życie i działalność Mosdorfa oraz drugą, ukazującą jego myśl polityczną i dorobek pisarski.
