Akcja Specjalna NSZ

W okupowanej Polsce lat 1942–1945, gdy przyszłość narodu zawisła na włosku, Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) stanowiły jedną z najbardziej zorganizowanych i bezkompromisowych formacji konspiracyjnych. W ich strukturach wyłoniła się elitarna komórka operacyjna – Akcja Specjalna (AS) – będąca odpowiedzią na potrzebę stanowczego, szybkiego i skutecznego reagowania wobec zagrożeń dla bytu państwa i narodu.

Akcja Specjalna NSZ, początkowo funkcjonująca jako Pogotowie Akcji Specjalnej (PAS), została powołana rozkazem z 1 grudnia 1942 roku przez Dowództwo NSZ jako wyspecjalizowana struktura dywersyjno-likwidacyjna. Jej główne cele koncentrowały się wokół ochrony polskiego społeczeństwa przed zagrożeniami ze strony niemieckich władz okupacyjnych, kolaborantów, agentów gestapo, a także struktur komunistycznych. Działania AS obejmowały m.in. zdobywanie broni i środków finansowych na potrzeby dalszej walki z okupantem, prowadzenie rozpoznania oraz eliminację jednostek zagrażających bezpieczeństwu konspiracji niepodległościowej.

AS wyróżniała się wysokim poziomem organizacyjnym, doskonałym wyszkoleniem członków, ścisłą dyscypliną wewnętrzną oraz głębokim zakorzenieniem ideowym. Członkowie Akcji Specjalnej byli dobierani starannie, często spośród najbardziej zaufanych żołnierzy NSZ, gotowych do największych poświęceń w imię wolnej Polski. Kierownictwo AS (KAS), oparte na centralnej strukturze przy Referacie C Sztabu NSZ, gwarantowało sprawność operacyjną oraz wysoki poziom tajności i skuteczności prowadzonych akcji.

Dzięki swojej determinacji, jasnemu celowi oraz patriotycznej postawie, Akcja Specjalna odegrała istotną rolę w umacnianiu konspiracyjnych struktur narodowych. Zasłużenie zajmuje miejsce w historii jako formacja wybitnie skuteczna, bezwzględnie wierna ideałom narodowym, działająca nie dla chwały czy korzyści, lecz z głębokiego poczucia obowiązku wobec Ojczyzny.

Geneza i struktura organizacyjna Akcji Specjalnej NSZ

W odpowiedzi na rosnące zagrożenia wobec konspiracyjnych struktur narodowych w okupowanej Polsce, 1 grudnia 1942 roku Dowództwo Narodowych Sił Zbrojnych wydało rozkaz powołujący wyspecjalizowaną strukturę operacyjną — Akcję Specjalną NSZ. Jej powstanie było wyrazem głębokiego przekonania, że narodowe podziemie musi dysponować formacją zdolną do błyskawicznej i zdecydowanej reakcji na działania okupanta, agenturę komunistyczną oraz dezintegrację społeczną. Twórcą koncepcji był płk Ignacy Oziewicz “Czesław”, pierwszy dowódca NSZ i jeden z najwybitniejszych strategów konspiracji narodowej.

Już w momencie tworzenia struktury jasno określono jej zadania. Jak czytamy w rozkazie z grudnia 1942 r., celem Akcji Specjalnej było: „uzyskanie broni i pieniędzy, sprawdzenie gotowości i przydatności oddziałów w walce dywersyjnej oraz obrona ludności polskiej przed bandytyzmem”. Oznaczało to nie tylko działania stricte wojskowe, lecz także zadania kontrwywiadowcze, ochronne i ekspropriacyjne. Początkowo planowano, by komórki AS powstawały na szczeblu okręgów, dostosowane do lokalnych możliwości organizacyjnych. Jednak już w lipcu 1943 roku podjęto decyzję o utworzeniu centralnego kierownictwa AS, funkcjonującego przy Dowództwie NSZ jako Referat C Oddziału III (szkolenie i plany operacyjne) Sztabu Głównego.

Na jego czele stanął por. rez. / kpt. NSZ Andrzej Czajkowski, pseudonim „Chwalibóg”, „Halicki” — oficer Wojska Polskiego, członek Stronnictwa Narodowego, doświadczony organizator i ideowiec. Był to dowódca cechujący się wyjątkową determinacją oraz głębokim zrozumieniem misji NSZ jako formacji o charakterze nie tylko militarnym, lecz przede wszystkim narodowym i ideowym. Czajkowski natychmiast przystąpił do rozbudowy struktur terenowych oraz standaryzacji działań, wprowadzając wyraźną hierarchię dowódczą, system raportowania oraz ściśle tajny tryb komunikacji. W listopadzie 1943 roku, na mocy kolejnego rozkazu, Referat C został wyodrębniony z Oddziału III i podporządkowany bezpośrednio Szefowi Sztabu NSZ. Nowa struktura otrzymała nazwę Kierownictwo Akcji Specjalnej (KAS). Dzięki temu organizacja zyskała autonomię operacyjną oraz bezpośredni kontakt z dowództwem całej organizacji. Pozwoliło to na szybsze planowanie i realizację akcji o charakterze likwidacyjnym, ekspropriacyjnym i dywersyjnym na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa i ziem wcielonych.

AS posiadała własne oddziały dyspozycyjne, znane również jako Oddziały PAS, które działały zarówno w dużych miastach (Warszawa, Częstochowa, Lublin, Kielce), jak i na terenach wiejskich. Komórki te charakteryzowały się wysokim poziomem konspiracji, sprawnością operacyjną i ścisłym przestrzeganiem rozkazów, a ich członkowie byli dobierani spośród najbardziej zaufanych żołnierzy NSZ. Warunkiem przyjęcia do struktur AS była nie tylko odwaga i doświadczenie wojskowe, ale także nieskazitelna postawa moralna oraz ideowe oddanie sprawie niepodległościowej. Oddziały AS prowadziły szkolenia w zakresie walki wręcz, dywersji, sabotażu, szyfrowania oraz rozpoznania. Część kadry dowódczej była szkolona wcześniej w Wojsku Polskim lub w konspiracji. Ich zadania były jasno określone: neutralizować zagrożenia dla podziemia narodowego i wspierać budowę niezależnych struktur państwa polskiego.

Warto podkreślić, że Akcja Specjalna nie była formacją autonomiczną, lecz ściśle zintegrowaną z całą strukturą NSZ. Jej istnienie stanowiło realizację zasady aktywnej samoobrony narodowej — reagowania siłą tam, gdzie zagrożone były podstawy istnienia wolnej Polski. Dzięki skuteczności i ideowej spójności, struktura ta zyskała pełne zaufanie Sztabu Głównego i stała się wzorem działania dla późniejszych formacji konspiracyjnych, w tym dla części struktur NZW po 1944 roku.

Śmierć kpt. Czajkowskiego w 1944 roku, zamordowanego z polecenia komunistycznej organizacji, była ciosem dla kierownictwa AS, lecz nie przerwała jej funkcjonowania. Struktura była na tyle dobrze zorganizowana, że działała dalej; zarówno w ramach NSZ-AK, jak i późniejszych formacji powojennej konspiracji antykomunistycznej.

Zakres działań i metody operacyjne Akcji Specjalnej NSZ

Działania Akcji Specjalnej NSZ stanowiły jeden z najbardziej dynamicznych i skutecznych obszarów funkcjonowania Narodowych Sił Zbrojnych w czasie II wojny światowej. Od samego początku istnienia AS, jej operacje miały wyraźnie sprecyzowany charakter bojowy i kontrwywiadowczy. Struktury te działały z pełnym przekonaniem, że obowiązkiem narodowego podziemia jest nie tylko walka z niemieckim okupantem, ale także eliminacja wszelkich zagrożeń wewnętrznych, mogących prowadzić do osłabienia konspiracji i rozbicia narodowej tkanki społecznej.

Zakres działań Akcji Specjalnej obejmował pięć głównych kategorii operacyjnych.

Pierwszą i najważniejszą z nich była likwidacja agentury niemieckiej — gestapo, Sicherheitsdienst (SD) oraz policji kryminalnej (Kripo). Jednym z podstawowych zadań AS było unieszkodliwianie osób współpracujących z okupantem. Do tej kategorii zaliczano tajnych informatorów, donosicieli, prowokatorów oraz osoby odpowiedzialne za rozbijanie struktur konspiracyjnych. Wyroki wydawane były przez komórki wywiadowcze NSZ, a wykonywane przez wyspecjalizowane grupy bojowe AS. Działania te chroniły struktury podziemia, zapobiegając aresztowaniom, dekonspiracjom oraz masowym represjom wobec ludności cywilnej. AS w sposób szczególnie aktywny działała na terenach Częstochowy, Lublina i Kielc, gdzie zagrożenie agenturalne było bardzo silne. W wielu przypadkach akcje likwidacyjne przeprowadzano z chirurgiczną precyzją, często w biały dzień, w centrum miasta — co dodatkowo potwierdzało wysokie wyszkolenie oraz odwagę wykonawców.

Drugim kierunkiem działania była likwidacja komunistycznej agentury i struktur GL/PPR. W świadomości NSZ, równym zagrożeniem dla niepodległości Polski jak niemiecki okupant, była działalność komunistyczna, zmierzająca do podporządkowania kraju sowieckiej dominacji. Dlatego Akcja Specjalna zwalczała również działaczy Gwardii Ludowej, PPR oraz agentów NKWD. W wielu przypadkach, operacje AS uniemożliwiły komunistom przejęcie kontroli nad strukturami lokalnymi. Dzięki temu, aż do końca 1944 roku w wielu rejonach utrzymano niezależność ideową i organizacyjną NSZ. Likwidacje przeprowadzano w oparciu o dane wywiadowcze i starannie przygotowane akcje bojowe, często z zachowaniem zasad konspiracyjnej etyki walki.

Trzecim aspektem działalności AS były akcje ekspropriacyjne. Polegały one na zdobywaniu środków finansowych i materiałowych na potrzeby konspiracji. Celami były m.in. magazyny wojskowe, kasy urzędów kolaboracyjnych, banki niemieckie oraz transporty pocztowe i kolejowe. Tego typu akcje prowadzone były bez szkody dla ludności cywilnej. W dokumentach NSZ wielokrotnie podkreślano, że ekspropriacje nie mogą dotyczyć Polaków ani instytucji cywilnych o charakterze narodowym. Środki pozyskane przez AS przeznaczano na zakup broni, druk materiałów propagandowych, pomoc dla rodzin poległych żołnierzy oraz finansowanie siatek wywiadowczych.

Czwartą kategorią były działania osłonowe i odbijanie więźniów. Jednym z wyjątkowych osiągnięć AS były akcje uwalniania aresztowanych członków NSZ, zarówno z aresztów niemieckich, jak i później z placówek UB. Często operacje te przeprowadzano z zaskoczenia, w pełni skutecznie, przy minimalnych stratach własnych. Wymagały one niezwykłej odwagi, doskonałego rozpoznania oraz ścisłej współpracy komórek terenowych. Dodatkowo AS zabezpieczała konspiracyjne spotkania, transport broni i dokumentów oraz przeprowadzała działania ochronne wobec zagrożonych rodzin i działaczy.

Ostatnią, choć równie ważną formą aktywności, było przeciwdziałanie demoralizacji i zwalczanie bandytyzmu. Akcja Specjalna aktywnie zwalczała zjawiska demoralizacji, samowolnych działań zbrojnych oraz grup podszywających się pod NSZ. Dzięki obecności AS w wielu regionach udało się zaprowadzić porządek i dyscyplinę w działaniach konspiracyjnych, eliminując osoby działające dla prywatnych korzyści lub prowadzące działalność sprzeczną z celami ruchu narodowego.

Wszystkie te działania były prowadzone z pełnym przekonaniem, że służą obronie idei niepodległości, narodowej tożsamości i porządku moralnego w okupowanej Polsce. Nie były to działania przypadkowe, lecz starannie przygotowywane operacje oparte na rozkazach, analizach wywiadowczych i głębokim poczuciu obowiązku wobec narodu. Dzięki nim Akcja Specjalna NSZ zyskała reputację formacji elitarnej, ideowej i bezkompromisowej w walce o wolność Polski.

Struktura organizacyjna Akcji Specjalnej NSZ

Podstawą funkcjonowania AS była struktura pionowa i podział kompetencji, wzorowany na wojskowych rozwiązaniach przedwojennego Wojska Polskiego. Struktura organizacyjna AS była centralnie zarządzana, lecz elastyczna w działaniu – umożliwiała szybkie reagowanie na zagrożenia w terenie, a jednocześnie zachowywała pełną kontrolę nad operacjami poprzez rozbudowaną sieć dowódczą.

Na czele Akcji Specjalnej stało Kierownictwo Akcji Specjalnej (KAS), które po reorganizacji w listopadzie 1943 roku podporządkowano bezpośrednio Szefowi Sztabu NSZ. Kierownictwo to odpowiadało za:

• planowanie operacji,
• rozdzielanie zasobów,
• nadzór nad realizacją zadań,
• kontakty z pionem wywiadowczym (Referat B) i kontrwywiadem (Referat C).

Dowódcą KAS został kpt. Andrzej Czajkowski „Chwalibóg”, wybitna postać NSZ, który łączył wojskowe doświadczenie z silnym kręgosłupem ideowym. To on odpowiadał za unifikację działań AS w skali kraju, prowadzenie szkoleń oraz weryfikację kadr. Jego styl dowodzenia opierał się na bezwzględnej dyscyplinie, ale też dużym zaufaniu do podległych oficerów terenowych. Kierownictwo AS było strukturą skrajnie zakonspirowaną – członkowie nie znali się nawzajem, porozumiewano się wyłącznie za pomocą szyfrów i meldunków ustalanych z wyprzedzeniem.

Pod Kierownictwem działały komórki wojewódzkie i okręgowe, najczęściej w miastach wojewódzkich (Warszawa, Lublin, Częstochowa, Kielce, Radom), odpowiadające za:

• organizację oddziałów PAS (Pogotowie Akcji Specjalnej),
• prowadzenie rozpoznania lokalnego,
• rekrutację ludzi z pełnym zaufaniem,
• realizację rozkazów likwidacyjnych i ekspropriacyjnych.

Na tym poziomie funkcjonowali tzw. oficerowie PAS, często byli podoficerowie i oficerowie Wojska Polskiego lub Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy, posiadający doświadczenie z frontu lub konspiracji. Ich zadaniem było szkolenie grup szturmowych, kontrola wykonywania zadań i stała łączność z centralą AS. Mieli oni dużą swobodę operacyjną, ale jednocześnie odpowiadali całkowicie za rezultaty działań.

Podstawową jednostką wykonawczą AS były oddziały PAS — niewielkie, liczące zazwyczaj 4–8 osób grupy szturmowe, operujące na określonym terenie. Ich członkowie:

• byli werbowani wyłącznie na zasadzie rekomendacji,
• przechodzili przeszkolenie w zakresie walki wręcz, sabotażu, dywersji, szyfrowania i poruszania się w terenie,
• posiadali stałe pseudonimy i fałszywe dokumenty,
• znali tylko jednego przełożonego i jednego łącznika.

Oddziały PAS były utrzymywane w pełnej gotowości – każda akcja była poprzedzana rekonesansem, przygotowaniem logistycznym i próbą zabezpieczenia ewakuacji. Niezwykle ważne było też posiadanie tzw. punktów kontaktowych (mieszkania, magazyny, skrytki) – ściśle zakonspirowanych miejsc, gdzie przechowywano broń, amunicję, dokumenty lub gdzie ukrywano żołnierzy po akcji. Zadania wykonywane przez AS pochodziły z centralnych rozkazów, ale niektóre działania miały charakter lokalnej inicjatywy — były jednak zawsze zgłaszane do zatwierdzenia przełożonym. Dzięki temu zachowywano jedność ideologiczną i organizacyjną, a także przeciwdziałano samowolnym działaniom.

Oprócz pionu bojowego, AS posiadała także pion organizacyjno-wywiadowczy, odpowiedzialny za:

• zdobywanie informacji o osobach do likwidacji,
• analizę siatek agenturalnych,
• opracowanie planów akcji i zabezpieczenie logistyczne.

W tym pionie działały osoby o wysokim wykształceniu, często z doświadczeniem w pracy administracyjnej lub sądowej. Ich meldunki i analizy stanowiły podstawę decyzji Kierownictwa AS. Warto zaznaczyć, że struktura AS nie była oderwana od reszty NSZ. Była ona ściśle osadzona w całościowym planie konspiracji narodowej, współpracowała z Referatem B (wywiad), Referatem C (kontrwywiad), Oddziałem VI (łączność) i komórkami prasowo-propagandowymi.

Całość organizacji charakteryzowała się maksymalną konspiracją, precyzyjnym podziałem ról i wyjątkową lojalnością członków. Świadomość ideowa była silnie kształtowana na każdym poziomie. Szkolenie żołnierza AS nie kończyło się na nauce walki – obejmowało także edukację patriotyczną, znajomość historii Polski, struktur państwowych II RP oraz zagrożeń płynących ze strony totalitaryzmów niemieckiego i sowieckiego. Dzięki tej organizacji, Akcja Specjalna NSZ mogła prowadzić dziesiątki udanych akcji likwidacyjnych, ekspropriacyjnych i ochronnych bez poważniejszych strat własnych. To nie przypadek, że struktura ta była praktycznie niemożliwa do rozbicia przez Niemców i przez wiele miesięcy także przez komunistyczne UB.

Przykłady sukcesów i kontynuacji działań Akcji Specjalnej NSZ

Działalność Akcji Specjalnej Narodowych Sił Zbrojnych przyniosła szereg konkretnych, udokumentowanych sukcesów, które świadczą o skuteczności tej formacji w warunkach okupacji niemieckiej i późniejszej dominacji komunistycznej. Jej akcje miały charakter nie tylko odstraszający wobec wrogów polskiej niepodległości, lecz także budujący dla struktur podziemnych – dowodziły, że NSZ potrafi reagować stanowczo, szybko i skutecznie.

Wśród najlepiej znanych operacji AS należy wymienić działania w Częstochowie, gdzie oddziały PAS podlegały bezpośrednio rozkazom centrali. Ich zadaniem była likwidacja agentury niemieckiej oraz przeciwdziałanie rozrostowi wpływów komunistycznych. Przykładem jest zlikwidowanie trzech konfidentów gestapo działających wśród pracowników kolei – operacja została przeprowadzona błyskawicznie, z zachowaniem pełnej konspiracji, a jej rezultat pozwolił uniknąć fali aresztowań wśród członków lokalnego NSZ. Podobnie w Lublinie i Kielcach, oddziały AS operujące w ramach PAS skutecznie zneutralizowały kilka siatek donosicieli pracujących na rzecz niemieckiego aparatu bezpieczeństwa. Cechą charakterystyczną tych operacji było precyzyjne rozpoznanie oraz staranne przygotowanie – najpierw przeprowadzano inwigilację i potwierdzano dane wywiadowcze, dopiero potem wydawano rozkazy likwidacyjne. W wielu przypadkach egzekucje wykonywano bez rozgłosu, unikając represji wobec ludności cywilnej. To świadczy o wysokiej odpowiedzialności i etosie działania AS.

Oddziały AS przechwytywały także transporty broni i środków pieniężnych, które Niemcy przewozili między jednostkami administracyjnymi. Dzięki tym środkom możliwe było dozbrajanie innych struktur NSZ oraz udzielanie pomocy rodzinom żołnierzy poległych lub aresztowanych. Szczególnie ważną rolę odegrały tu komórki ekspropriacyjne, działające głównie na terenach Generalnego Gubernatorstwa. Operacje te wymagały perfekcyjnego zgrania: zatrzymanie wozu, zabezpieczenie materiału, ewakuacja — wszystko w czasie liczonym w sekundach.

W późniejszym okresie, gdy część struktur NSZ przeszła reorganizację i współpracowała z Armią Krajową (NSZ-AK), AS nadal kontynuowała swoje działania, choć często pod zmienionym szyldem. Najlepszym tego przykładem była aktywność byłych żołnierzy AS w ramach Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) po 1944 roku, gdy formacje narodowe przeorganizowału się w obliczu nowej okupacji. To właśnie oni tworzyli zręby tzw. drugiej konspiracji, wymierzonej w nowy, komunistyczny aparat represji. W wielu przypadkach były to te same grupy, które jeszcze rok wcześniej eliminowały niemieckich kolaborantów, a teraz stawały do walki z urzędnikami UB, MO i agenturą sowiecką.

Niezwykle cennym źródłem informacji o skuteczności AS są raporty komunistycznych organów bezpieczeństwa z lat 1945–1946. Wielokrotnie pojawiają się w nich wzmianki o „szczególnie groźnych bandach NSZ”, które były dobrze zorganizowane, mobilne i niemożliwe do spacyfikowania. W rzeczywistości były to właśnie pozostałości Akcji Specjalnej – oddziały nadal wierne idei niepodległościowej, które nie złożyły broni mimo zakończenia wojny.

Warto zaznaczyć, że sukcesy AS nie były dziełem przypadku, lecz efektem starannie zaplanowanej strategii oraz głębokiego zakorzenienia ideowego. Żołnierze AS nie kierowali się doraźną zemstą czy chęcią osobistej korzyści – ich działania miały służyć wyłącznie ochronie konspiracyjnych struktur i obronie narodu. W wielu relacjach świadków podkreśla się ich zdyscyplinowanie, lojalność wobec przełożonych oraz silne przekonanie o słuszności podejmowanych działań.

Akcja Specjalna NSZ na tle innych struktur podziemnych

Największym punktem odniesienia dla analizy AS jest działalność Kedywu Armii Krajowej – pionu specjalnego AK, odpowiedzialnego za likwidację kolaborantów, sabotaż i dywersję. Chociaż cele obu struktur były zbliżone, różnice między nimi były znaczące. Kedyw działał w ramach szerszej strategii ZWZ–AK, często koordynując swoje działania z aliantami i rządem londyńskim. Akcja Specjalna NSZ natomiast funkcjonowała bardziej samodzielnie i z wyraźnie sformułowanym profilem ideowo-narodowym. Jej działania nie były konsultowane z siłami zachodnimi, lecz wypływały z wewnętrznego przekonania o konieczności ochrony narodu przed wszystkimi formami zniewolenia — niemieckiego i sowieckiego.

W odróżnieniu od Kedywu, Akcja Specjalna nie ograniczała się jedynie do walki z okupantem niemieckim. Jej działania obejmowały również eliminację komunistycznych agentur oraz grup zagrażających porządkowi narodowemu. W tym sensie AS miała szerszy horyzont działania, obejmujący również przyszłość Polski po wojnie. Wielu członków NSZ przewidywało już w 1943 roku, że zakończenie wojny nie przyniesie automatycznie niepodległości, lecz być może nowy model zniewolenia – tym razem ze strony Moskwy.

Istotną różnicą była także struktura dowodzenia. Kedyw AK funkcjonował w ramach ściśle zhierarchizowanej armii podporządkowanej rządowi RP na uchodźstwie. AS natomiast była formacją wysoce elastyczną i szybkiego reagowania, zorientowaną na bezpośrednie wykonywanie zadań bez nadmiernej biurokracji. Kierownictwo AS, a zwłaszcza postać Andrzeja Czajkowskiego ps. „Chwalibóg”, dążyło do maksymalnej operacyjności przy jednoczesnym zachowaniu pełnej konspiracji i ścisłego nadzoru nad każdą akcją.

Na poziomie lokalnym często dochodziło do współpracy między AS a oddziałami AK, szczególnie w obliczu wspólnego zagrożenia ze strony Niemców. W wielu miejscowościach żołnierze obu formacji wymieniali informacje, wspólnie przeprowadzali akcje lub korzystali z tych samych źródeł logistycznych. Mimo to, pełna integracja NSZ z AK nastąpiła tylko częściowo, a część AS działała dalej w ramach tzw. NSZ-ZJ (Związek Jaszczurczy).

Warto również zauważyć, że struktury AS funkcjonowały na tle innych organizacji narodowych, takich jak NOW (Narodowa Organizacja Wojskowa) czy pomniejsze organizacje. O ile NOW była początkowo bardziej umiarkowana, to AS – wywodząca się z kręgu ONR – reprezentowała linię radykalnego patriotyzmu, opartego na zasadzie, że „Ojczyzna jest ponad wszystko”. Stąd też działania AS były bardziej zdecydowane, a czasem nawet ryzykowne, lecz zawsze podporządkowane wyższemu celowi. Pod względem skuteczności, Akcja Specjalna NSZ cieszyła się opinią jednej z najlepiej działających struktur likwidacyjno-bojowych. Niemieckie raporty policyjne oraz późniejsze dokumenty UB wskazują na jej wyjątkową mobilność, trudność w infiltracji oraz wysoki poziom wyszkolenia. W opinii wielu dowódców terenowych NSZ, AS była niezastąpionym narzędziem walki o bezpieczeństwo konspiracji i porządek społeczny.

Choć po wojnie próbowano zestawiać działalność AS z formacjami „samowolnych band”, dokumentacja historyczna jasno pokazuje, że była to struktura oparta na rozkazach, wywiadzie, analizie i głębokim poczuciu odpowiedzialności za państwo podziemne. W tym sensie Akcja Specjalna stanowiła naturalne dopełnienie idei narodowej samoobrony i – w odróżnieniu od wielu innych struktur – działała nie z przymusu, lecz z wyboru. Dzięki swojej ideowości, wysokiej skuteczności oraz konsekwencji działania, Akcja Specjalna NSZ zajmuje unikatowe miejsce w historii polskiego podziemia, obok takich struktur jak Kedyw, Związek Odwetu czy oddziały partyzanckie. Była elitą w służbie Narodu – i jako taka zasługuje na trwałe miejsce w narodowej pamięci historycznej.

Działalność Akcji Specjalnej NSZ po 1944 roku

Rok 1944 był momentem przełomowym dla polskiego podziemia zbrojnego. Choć zakończenie okupacji niemieckiej oznaczało kres jednej formy zniewolenia, to na jej miejsce nadeszła nowa – tym razem w postaci systemu komunistycznego narzuconego Polsce przez Związek Sowiecki. W tym kontekście Akcja Specjalna NSZ nie zakończyła swojej działalności, lecz przekształciła się i kontynuowała walkę w nowej, jeszcze trudniejszej rzeczywistości.

Część oddziałów AS została wcielona do formacji NSZ podporządkowanych Armii Krajowej (tzw. NSZ-AK). Pomimo różnic ideowych, wielu dowódców zrozumiało, że zbliżająca się ofensywa Armii Czerwonej wymaga jedności operacyjnej. Jednak spora część żołnierzy AS, wierna ideałom narodowym, odmówiła wejścia w struktury komendy AK, przewidując, że rzeczywista niepodległość nie zostanie Polsce przywrócona. To oni właśnie stali się trzonem powojennego oporu antykomunistycznego, kontynuując działania w strukturach Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW)

Po lipcu 1945 roku dowództwo NSZ formalnie rozwiązało struktury Akcji Specjalnej, jednak większość oddziałów zignorowała rozkaz demobilizacji. Komórki AS, działające wcześniej w Częstochowie, Lublinie, Kielcach czy Warszawie, kontynuowały działalność konspiracyjną — teraz wymierzoną nie w niemieckiego okupanta, lecz w aparat bezpieczeństwa PRL. Ich działania obejmowały:

• likwidację funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa,
• neutralizację lokalnych aktywistów PPR i informatorów,
• odbijanie aresztowanych żołnierzy i rodzin podziemia,
• ochronę ludności wiejskiej przed rabunkami i represjami.

Byli żołnierze AS stworzyli trzon najlepiej zorganizowanych struktur powojennego oporu. W wielu raportach UB z lat 1945–1947 AS była opisywana jako „organizacja szczególnie niebezpieczna”, „w pełni zakonspirowana” i „zdolna do przeprowadzania akcji zbrojnych na dużą skalę”. Działania te nie były jednak przypadkowe — były kontynuacją tej samej misji, jaką AS realizowała od 1942 roku: obrona narodu przed zniewoleniem. Co istotne, dawni członkowie Akcji Specjalnej nie porzucili także swojego kodeksu moralnego. Wiele akcji likwidacyjnych było poprzedzanych dochodzeniem, zbieraniem dowodów, wydaniem wyroku przez konspiracyjne sądy. Tak samo jak za okupacji niemieckiej, AS działała z poczuciem odpowiedzialności za swoje czyny i lojalności wobec narodu.

Warto podkreślić, że działalność AS po wojnie nie była jedynie defensywna. Oddziały organizowały szkolenia, przeprowadzały akcje wywiadowcze, a nawet wydawały własne ulotki i pisma podziemne. W niektórych regionach (np. na Podlasiu czy w Lubelskiem), AS odgrywała rolę lokalnej władzy podziemnej, chroniąc ludność przed terrorem UB i represjami gospodarczymi nowego systemu. Dopiero masowe aresztowania z lat 1946–1947 oraz amnestia roku 1947 doprowadziły do osłabienia siły Akcji Specjalnej. Wielu żołnierzy AS zostało skazanych na śmierć lub długoletnie więzienie. Inni musieli uciekać z kraju. Jednak pamięć o ich działalności, determinacji i wierności narodowym ideałom przetrwała w relacjach, dokumentach i świadomości historycznej.

Akcja Specjalna NSZ po 1944 roku była dowodem na to, że walka o Polskę nie kończyła się wraz z kapitulacją Niemiec. Przeciwnie – dla wielu żołnierzy NSZ prawdziwa walka dopiero się zaczynała.

Dawid Solski