ISW: Cichy podbój Białorusi przez Rosję

The Institute for the Study of War (ISW) to amerykański think tank non-profit, specjalizujący się w analizie konfliktów zbrojnych i strategii wojskowych.

ISW oferuje szczegółowe badania dotyczące globalnych zagrożeń militarnych, w tym konfliktów na Bliskim Wschodzie, w Europie Wschodniej i Azji. Organizacja stosuje nowoczesne metody analityczne, łącząc badania naukowe z technologiami geoinformacyjnymi, aby dostarczać decyzjodawcom, wojsku i opinii publicznej rzetelnych informacji. Założona w 2007 roku, ISW koncentruje się na promowaniu głębszego zrozumienia współczesnych konfliktów oraz ich wpływu na ład światowy.

Niniejszy esej opiera się na analizie przedstawionej w tym tygodniu przez George’a Barrosa w raporcie “Russia’s Quiet Conquest: Belarus”, który szczegółowo dokumentuje cele, osiągnięcia i dalsze plany Kremla w procesie integracji obu państw. Celem jest nie tylko streszczenie najważniejszych wniosków z raportu, ale także przedstawienie potencjalnych konsekwencji dla bezpieczeństwa regionalnego i globalnego. Rosyjskie działania wobec Białorusi stanowią wzór dla przyszłych kampanii integracyjnych wobec innych państw postsowieckich. Omówienie tej kwestii jest więc kluczowe dla zrozumienia długofalowych celów Kremla oraz odpowiedniej reakcji Zachodu.

Rosja od dekad konsekwentnie realizuje strategię podporządkowania Białorusi, która obejmuje aspekty militarne, polityczne i ekonomiczne. Działania te, choć prowadzone stopniowo i bez zbytniego rozgłosu, mogą prowadzić do de facto aneksji tego kraju, co stanowiłoby poważne wyzwanie dla NATO, Ukrainy oraz ładu międzynarodowego opartego na suwerenności państw.

I. Cele integracji Rosji z Białorusią

1. Integracja militarna

Rosja dąży do stworzenia “zunifikowanej przestrzeni obronnej” z Białorusią, co wykracza poza standardową współpracę w ramach organizacji międzynarodowych, takich jak Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (ODKB, z rosyjskiego: Организация Договора о Коллективной Безопасности, ОДКБ) czyli regionalna organizacja międzynarodowa, która skupia państwa postradzieckie i koncentruje się na wspólnej obronie, współpracy wojskowej oraz zapewnieniu bezpieczeństwa w regionie Eurazji. ODKB została utworzona na podstawie Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, podpisanego w 1992 roku przez członków Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Obecnymi członkami ODKB (stan na 2025 rok) są:

1. Rosja
2. Armenia
3. Białoruś
4. Kazachstan
5. Kirgistan
6. Tadżykistan

Organizacja opiera się na zasadzie kolektywnej obrony: atak na jedno z państw członkowskich jest traktowany jako atak na wszystkie kraje zrzeszone. Jest to podobne do zasady funkcjonowania NATO, choć zakres działań i rola polityczna ODKB są znacznie mniejsze. Początki ODKB sięgają 15 maja 1992 roku, gdy sześć państw – Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan i Uzbekistan – podpisało w Taszkencie Układ o Bezpieczeństwie Zbiorowym (tzw. Pakt Taszkencki). W kolejnych latach do układu przystąpiły Azerbejdżan, Białoruś i Gruzja. Celem układu było utrzymanie stabilności w regionie po rozpadzie Związku Radzieckiego oraz przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym. Układ początkowo miał charakter luźny i nie zakładał utworzenia stałych struktur wojskowych czy politycznych. Był on postrzegany przede wszystkim jako narzędzie umożliwiające Rosji utrzymanie wpływów w regionie postradzieckim. W 1999 roku Azerbejdżan, Gruzja i Uzbekistan zrezygnowały z przedłużenia swojego członkostwa w Układzie o Bezpieczeństwie Zbiorowym. W odpowiedzi na te zmiany państwa pozostające w układzie postanowiły wzmocnić współpracę. W 2002 roku doszło do formalnego przekształcenia Układu w Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Podczas szczytu w Moskwie, który odbył się w maju 2002 roku, przyjęto decyzję o utworzeniu struktur organizacyjnych ODKB. W grudniu tego samego roku organizacja uzyskała status obserwatora przy Zgromadzeniu Ogólnym ONZ.

W kolejnych latach ODKB stopniowo rozbudowywało swoje struktury wojskowe i polityczne. W 2003 roku utworzono Wspólne Siły Szybkiego Reagowania, które miały za zadanie reagowanie na sytuacje kryzysowe, takie jak konflikty zbrojne, terroryzm czy klęski żywiołowe. Organizacja wprowadziła także mechanizmy koordynacji polityki zagranicznej swoich członków.

W 2007 roku powołano wspólny sztab wojskowy, który miał zajmować się planowaniem operacji wojskowych i ćwiczeń. Organizacja zaczęła organizować regularne manewry wojskowe, takie jak „Współpraca” czy „Niezłomne Braterstwo”, które miały na celu poprawę zdolności bojowych i integrację wojsk państw członkowskich.

Wyzwania i kryzysy ODKB (2010–obecnie)

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym w ostatnich latach zmagała się z szeregiem wyzwań, które podważały jej skuteczność i spójność.

1. Kryzys w Armenii i relacje z Azerbejdżanem – Konflikt w Górskim Karabachu, szczególnie nasilenie walk w latach 2020 i 2022, uwidocznił ograniczoną rolę ODKB w zapewnianiu bezpieczeństwa swoim członkom. Armenia wielokrotnie krytykowała organizację za brak wsparcia w obliczu działań Azerbejdżanu, co doprowadziło do napięć wewnątrz ODKB.
2. Wycofanie Uzbekistanu – W 2012 roku Uzbekistan ponownie opuścił szeregi organizacji, co osłabiło jej pozycję w Azji Środkowej.
3. Rola Rosji – Rosja, jako największy i najpotężniejszy członek ODKB, jest kluczowym filarem organizacji. Jej dominująca rola była jednak niejednokrotnie krytykowana przez inne państwa członkowskie, które obawiały się podporządkowania swoich interesów politycznych i wojskowych Moskwie.
4. Brak skuteczności w rozwiązywaniu kryzysów – Organizacja była krytykowana za niezdolność do skutecznego reagowania na wewnętrzne kryzysy, takie jak zamieszki w Kazachstanie w 2022 roku czy problemy z ekstremizmem w Tadżykistanie.

Struktura organizacyjna

ODKB posiada kilka głównych organów decyzyjnych:

1. Rada Bezpieczeństwa Zbiorowego – najważniejszy organ organizacji, złożony z głów państw członkowskich. Rada podejmuje decyzje w sprawach strategicznych i operacyjnych.
2. Sekretariat ODKB – odpowiedzialny za koordynację działań organizacji i realizację decyzji podjętych przez Radę.
3. Sztab Wojskowy – zajmuje się planowaniem i realizacją operacji wojskowych, a także organizacją wspólnych manewrów.
4. Wspólne Siły Szybkiego Reagowania – jednostki wojskowe wyznaczone przez państwa członkowskie do reagowania na zagrożenia.

Kluczowym elementem planu przejęcie Białorusi jest Regionalne Zgrupowanie Wojsk (RGV), elastyczna struktura dowodzenia, która umożliwia Rosji operacyjną kontrolę nad siłami zbrojnymi Białorusi. Zgodnie z założeniami nowej doktryny Państwa Związkowego z 2021 roku, RGV może być aktywowana nie tylko w czasie wojny, ale również w okresie “bezpośredniego zagrożenia agresją”. Takie podejście daje Kremlowi szerokie pole do wykorzystywania sił białoruskich w operacjach wojskowych bez formalnego wypowiadania wojny.

Od 2020 roku obserwuje się intensyfikację rosyjsko-białoruskich ćwiczeń wojskowych, które mają na celu podniesienie interoperacyjności obu armii. Przykładowo, w manewrach zorganizowanych w latach 2021-2022 po raz pierwszy utworzono mieszane bataliony i kompanie taktyczne, co pozwala na pełne włączenie jednostek białoruskich w struktury dowodzenia rosyjskiego. Ponadto Rosja wykorzystuje infrastrukturę wojskową Białorusi do zwiększenia swojej obecności wojskowej przy granicach NATO i Ukrainy.

2. Integracja polityczna

W sferze politycznej Rosja dąży do zdominowania Państwa Związkowego poprzez stworzenie wspólnych instytucji zarządzających, takich jak wspólna rada ministrów, parlament czy sąd najwyższy. Choć formalnie Białoruś zachowuje suwerenność, w praktyce Kreml stopniowo przejmuje kontrolę nad kluczowymi aspektami funkcjonowania państwa. Proces ten obejmuje harmonizację prawa, wprowadzenie wspólnych standardów edukacyjnych oraz reorientację polityki zagranicznej Białorusi na korzyść Rosji.

Rosja wykorzystuje również narzędzia propagandowe i manipulację historyczną, aby osłabić białoruską tożsamość narodową. Wprowadzenie wspólnego podręcznika historii ma na celu promowanie narracji Kremla, według której Białoruś, Ukraina i Rosja stanowią jedną historyczną wspólnotę.

3. Integracja ekonomiczna

Kreml intensyfikuje również procesy integracyjne w obszarze gospodarki, dążąc do stworzenia jednolitego rynku i unii walutowej. Wprowadzenie wspólnych regulacji celnych i podatkowych oraz rozwój infrastruktury transportowej służy zwiększeniu uzależnienia gospodarczego Białorusi od Rosji. Dodatkowo Rosja wykorzystuje Białoruś jako zaplecze logistyczne i narzędzie do obchodzenia sankcji międzynarodowych.

Podsumowując, cele integracji Rosji z Białorusią wykraczają daleko poza standardową współpracę między państwami. Dążą one do systematycznego ograniczania suwerenności Białorusi i przekształcenia jej w de facto przedłużenie rosyjskiego aparatu państwowego.

II. Dotychczasowe osiągnięcia Rosji

1. Sukcesy militarne

Rosja znacznie pogłębiła swoją obecność wojskową na terytorium Białorusi, zmierzając ku jej trwałemu podporządkowaniu. Od 2021 roku Moskwa zyskała bezprecedensowy dostęp do białoruskiej infrastruktury wojskowej, co umożliwia rozmieszczanie sił zbrojnych blisko granic NATO i Ukrainy. Wprowadzenie rosyjskich systemów obrony powietrznej oraz stała obecność wojskowa zwiększają zdolności operacyjne Kremla w regionie.

Rosja wykorzystuje manewry wojskowe, takie jak “Zapad” i “Tarcza Związku”, do integracji taktycznej swoich sił z białoruskimi. Szczególnie ważne jest utworzenie mieszanych jednostek, które mogą działać pod rosyjskim dowództwem w razie konfliktu. Ponadto, Moskwa kontroluje białoruską przestrzeń powietrzną w ramach wspólnego systemu obrony.

2. Postępy polityczne

Kreml skutecznie ograniczył autonomię polityczną Białorusi, zmuszając reżim Łukaszenki do uznania rosyjskich interesów za priorytetowe. W 2021 roku podpisano 28 programów integracyjnych, które obejmują harmonizację prawa, wspólne regulacje gospodarcze i uzależnienie polityki zagranicznej Mińska od Moskwy. Kluczowe aspekty tych programów obejmują:

a. Harmonizacja polityk gospodarczych

• Zbliżenie regulacji w takich sektorach jak cła, podatki, działalność gospodarcza i transport.
• Ujednolicenie zasad rynku wewnętrznego, np. dotyczących handlu i przemysłu.

b. Integracja systemów podatkowych

• Opracowanie zbliżonego systemu poboru podatków, w tym harmonizacja VAT i akcyzy.
• Tworzenie wspólnej przestrzeni podatkowej w celu zmniejszenia barier administracyjnych.

c. Wspólny rynek energetyczny

• Zintegrowanie systemów energetycznych, w tym gazowego, naftowego i elektrycznego.
• Potencjalne ustalenie jednolitych cen gazu i ropy na terenie obu krajów.

d. Transport i infrastruktura

• Rozwój wspólnych zasad dotyczących transportu kolejowego, drogowego i lotniczego.
• Zacieśnienie współpracy w obszarze logistyki.

e. Polityka finansowa

• Współpraca w zakresie polityki monetarnej i finansowej.
• W perspektywie potencjalna unifikacja walut, choć nie podjęto jeszcze decyzji o stworzeniu wspólnej waluty.

f. Wspólna polityka przemysłowa

• Koordynacja programów w kluczowych sektorach przemysłowych, np. w rolnictwie, przemyśle maszynowym i zbrojeniowym.

g. Cyfryzacja i informatyzacja

• Rozwój wspólnych standardów w zakresie cyfryzacji administracji publicznej.
• Budowa wspólnych systemów informacyjnych i baz danych.

h. Rynek pracy i świadczenia socjalne

• Harmonizacja przepisów dotyczących zatrudnienia i praw pracowników.
• Wzajemne uznawanie ubezpieczeń społecznych oraz koordynacja w zakresie emerytur i świadczeń.

i. Bezpieczeństwo i obrona

• Choć nie są one bezpośrednio częścią 28 programów, współpraca w sferze wojskowej i bezpieczeństwa jest ich istotnym tłem, co wzmacnia koordynację działań w innych dziedzinach.

j. Polityka naukowa i edukacyjna

Wspólne programy badawcze, współpraca uniwersytetów oraz zbliżenie systemów edukacji.

3. Ekonomia pod kontrolą Kremla

Rosja skutecznie włączyła gospodarkę białoruską w swoją strefę wpływów. Białoruś stała się istotnym partnerem w obchodzeniu sankcji nałożonych na Rosję, zwłaszcza poprzez handel towarami objętymi restrykcjami. Ponadto Rosja kontroluje kluczowe sektory przemysłowe Białorusi, w tym energetykę i transport.

Podsumowując, dotychczasowe osiągnięcia Rosji w procesie integracji z Białorusią dowodzą skuteczności długofalowej strategii Kremla. Militarne, polityczne i gospodarcze uzależnienie Białorusi od Rosji sprawia, że kraj ten staje się de facto podporządkowanym podmiotem w ramach rosyjskiej strefy wpływów.

III. Następne kroki Rosji w integracji

1. Dalsze wzmocnienie obecności militarnej

Kreml planuje kontynuować rozbudowę swojej obecności wojskowej na terenie Białorusi. Działania te obejmują utworzenie nowych ośrodków szkoleniowych i baz wojskowych, co pozwoli na jeszcze większą integrację operacyjną obu armii. Rosja może również dążyć do trwałego rozmieszczenia swoich jednostek pancernych i rakietowych na terytorium Białorusi, co dodatkowo zwiększy presję na NATO i Ukrainę.

Kolejnym krokiem będzie zwiększenie liczby wspólnych manewrów, z naciskiem na scenariusze ofensywne. Rosyjscy instruktorzy wojskowi mogą przejąć pełną kontrolę nad szkoleniem białoruskich żołnierzy, co w praktyce ograniczy niezależność sił zbrojnych Białorusi.

2. Umacnianie kontroli politycznej

W sferze politycznej Rosja będzie dążyć do jeszcze większej centralizacji w ramach Państwa Związkowego. Możliwe jest powołanie wspólnego parlamentu lub przyspieszenie prac nad konstytucją Państwa Związkowego, co formalnie usankcjonuje dominację Kremla nad Białorusią. Rosja może również forsować wprowadzenie wspólnego systemu wyborczego, co pozwoli na wpływanie na procesy decyzyjne w Mińsku.

Kreml będzie też wykorzystywać narzędzia propagandowe do dalszego osłabiania białoruskiej tożsamości narodowej. Jednolity podręcznik historii stanie się narzędziem legitymizowania integracji i minimalizowania oporu społecznego.

3. Pełna integracja gospodarcza

Rosja będzie kontynuować wysiłki zmierzające do pełnej integracji gospodarczej, w tym wprowadzenia wspólnej waluty. Uzależnienie Białorusi od rosyjskich surowców energetycznych i kredytów zostanie jeszcze bardziej pogłębione. Kreml będzie forsować ujednolicenie systemów podatkowych i regulacji celnych, co praktycznie uniemożliwi Mińskowi prowadzenie niezależnej polityki ekonomicznej.

Rosja może także rozszerzyć współpracę w dziedzinie technologii, zwłaszcza w sektorach strategicznych, takich jak przemysł zbrojeniowy i informatyczny. Takie podejście pozwoli Kremlowi przejąć kontrolę nad kluczowymi gałęziami białoruskiej gospodarki.

4. Wykorzystanie instytucji międzynarodowych

Kreml będzie starał się legitymizować swoje działania wobec Białorusi na arenie międzynarodowej. Wykorzystując organizacje takie jak Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (CSTO) czy Euroazjatycka Unia Gospodarcza (EAEU), Rosja może przedstawiać proces integracji jako zgodny z prawem międzynarodowym i korzystny dla obu stron.

Podsumowując, następne kroki Rosji w procesie integracji z Białorusią zmierzają do pełnego podporządkowania tego kraju. Działania te obejmują aspekty militarne, polityczne, ekonomiczne oraz propagandowe, co czyni je częścią długofalowej strategii Kremla na rzecz odbudowy wpływów w przestrzeni postsowieckiej.

IV. Implikacje dla NATO, Ukrainy i Białorusi

1. Konsekwencje dla NATO

Rosnąca obecność Rosji na terytorium Białorusi stanowi bezpośrednie zagrożenie dla wschodniej flanki NATO. Rozlokowanie systemów rakietowych, takich jak Iskander, oraz rozwój infrastruktury wojskowej umożliwia Moskwie prowadzenie operacji wojskowych w rejonie Bałtyku i Europy Środkowo-Wschodniej. NATO musi zwiększyć swoje zdolności obronne w regionie, w tym rozmieścić dodatkowe jednostki na terenie Polski i państw bałtyckich.

Integracja wojskowa Rosji i Białorusi może również prowadzić do eskalacji napięć w regionie. Manewry wojskowe, takie jak Zapad, symulujące działania ofensywne, mogą być postrzegane jako prowokacja, zmuszając NATO do odpowiedzi, co zwiększa ryzyko przypadkowych starć.

2. Skutki dla Ukrainy

Białoruś, podporządkowana Rosji, staje się strategicznym zapleczem dla rosyjskich operacji wojskowych przeciwko Ukrainie. Z terytorium Białorusi Rosja może prowadzić ataki rakietowe oraz ofensywy lądowe, zagrażając północnym regionom Ukrainy, w tym Kijowowi. Dodatkowo, Białoruś może być wykorzystywana do omijania sankcji międzynarodowych i wspierania rosyjskiego przemysłu wojskowego.

Ukraina musi zwiększyć swoje zdolności obronne na północnej granicy, co dodatkowo obciąża jej ograniczone zasoby. Współpraca wywiadowcza z NATO oraz państwami bałtyckimi staje się kluczowa dla monitorowania rosyjskich działań na Białorusi.

3. Implikacje dla Białorusi

Proces integracji z Rosją oznacza dalszą utratę suwerenności Białorusi. Polityczna i gospodarcza zależność od Moskwy ogranicza zdolność Mińska do prowadzenia niezależnej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Społeczeństwo białoruskie, choć podzielone, może odczuwać narastające niezadowolenie z rosnącego wpływu Rosji, co może prowadzić do napięć wewnętrznych.

Białoruś staje się także bardziej narażona na międzynarodowe sankcje. Współpraca z Rosją w obchodzeniu restrykcji może skutkować dodatkowymi karami nałożonymi przez Zachód, co pogorszy sytuację gospodarczą kraju.

Podsumowując, implikacje dla NATO, Ukrainy i Białorusi wynikające z działań Rosji są wielowymiarowe. NATO musi zwiększyć swoje zdolności obronne, Ukraina zmierzyć się z nowymi zagrożeniami na północy, a Białoruś staje przed perspektywą pełnego podporządkowania Moskwie.

Zakończenie

Analiza działań Rosji wobec Białorusi ukazuje wielowymiarowy proces systematycznego podporządkowywania tego kraju. Integracja militarna, polityczna i gospodarcza, prowadzona w sposób metodyczny i długofalowy, czyni z Białorusi narzędzie realizacji interesów Kremla. Z perspektywy globalnej i regionalnej stanowi to poważne zagrożenie dla stabilności Europy Wschodniej, a także dla państw NATO i Ukrainy.

Rosja wykorzystuje Białoruś jako bazę operacyjną, zaplecze logistyczne oraz środek obchodzenia sankcji międzynarodowych. Proces ten jest modelowym przykładem rosyjskiej strategii “hybrydowego podporządkowania”, która może być replikowana wobec innych państw postsowieckich. Dlatego zrozumienie i przeciwdziałanie tym działaniom są kluczowe dla powstrzymania dalszej ekspansji wpływów Moskwy.

Dla NATO oznacza to konieczność wzmocnienia wschodniej flanki, rozwinięcia zdolności szybkiego reagowania oraz zacieśnienia współpracy z państwami bałtyckimi i Polską. Ukraina stoi przed wyzwaniem obrony swojej północnej granicy i przeciwdziałania rosyjskim atakom z terenu Białorusi. Natomiast Białoruś zmaga się z coraz głębszym uzależnieniem od Moskwy, co może prowadzić do wewnętrznego oporu wobec rządów Łukaszenki i rosyjskiego wpływu.

Podsumowując, działania Rosji wobec Białorusi to nie tylko lokalny problem, ale element szerszej strategii destabilizacji i podporządkowania regionu. Reakcja międzynarodowa musi być adekwatna, stanowcza i długofalowa, aby skutecznie przeciwdziałać rosyjskim ambicjom hegemonicznym.