Rozdział I

Wprowadzenie i kontekst społeczno-historyczny

1.1. Kontekst historyczny stosunków polsko-ukraińskich
Relacje polsko-ukraińskie od wieków były skomplikowane, pełne zarówno współpracy, jak i bolesnych konfliktów. Jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń pozostaje ludobójstwo na Wołyniu i w Galicji Wschodniej (1943–1944), kiedy to formacje ukraińskich nacjonalistów (OUN-UPA) dokonały masowych mordów na polskiej ludności cywilnej. Pamięć o tych wydarzeniach na długie dekady obciążyła wzajemne relacje, stając się jedną z głównych barier w pełnym pojednaniu.

1.2. Zmiany polityczne i społeczne od 2021 r.
Początek 2021 roku w Polsce i na Ukrainie przypadał na czas wzrastającej niepewności geopolitycznej. Rosnące napięcia między Rosją a Zachodem, a następnie pełnoskalowa agresja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku, całkowicie przekształciły dynamikę stosunków.
W obliczu wojny Polska przyjęła miliony uchodźców z Ukrainy, organizując największą operację humanitarną w swojej historii. Społeczeństwo polskie wykazało się wielką solidarnością – zarówno w wymiarze instytucjonalnym, jak i oddolnym.

1.3. Wzrost znaczenia badań opinii publicznej
Od 2021 roku notujemy intensyfikację badań socjologicznych, analizujących zmieniające się nastroje społeczne dotyczące:

• przyjmowania uchodźców z Ukrainy,
• stosunku do ukraińskiej społeczności mieszkającej w Polsce,
• postrzegania Ukrainy jako państwa,
• oczekiwań wobec rozliczeń historycznych, w tym rzezi wołyńskiej.

Badania te prowadziły m.in.:
– CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej),
– IBRiS (Instytut Badań Rynkowych i Społecznych),
– IPSOS Polska,
– PISM (Polski Instytut Spraw Międzynarodowych),
– Polska Akademia Nauk w ramach projektów specjalnych,
– oraz niezależne ośrodki badawcze i uczelnie wyższe (np. Uniwersytet Warszawski, UMCS).

1.4. Główne pytania badawcze artykułu
W niniejszym opracowaniu odpowiemy na kilka kluczowych pytań:

• Jak zmieniał się stosunek Polaków do Ukrainy i Ukraińców od 2021 roku?
• Jakie były czynniki wpływające na wzrost sympatii lub wzrost dystansu?
• Czy pojawiły się wyraźne różnice w ocenie Ukraińców mieszkających w Polsce i uchodźców wojennych?
• W jaki sposób temat Wołynia funkcjonował w debacie publicznej w latach 2021–2025?
• Czy doszło do znaczącej zmiany oczekiwań Polaków wobec ukraińskich władz w kwestii historycznego rozliczenia ludobójstwa?

1.5. Znaczenie tematu w perspektywie polskiej polityki zagranicznej i wewnętrznej
Zmiany w społecznym odbiorze Ukrainy wpływają nie tylko na codzienne relacje polsko-ukraińskie, ale także na decyzje polityczne:
– wsparcie polityczne i militarne dla Ukrainy,
– kształtowanie narracji historycznej,
– podejście do wspólnych inicjatyw kulturalnych i edukacyjnych.

Rozdział II

Dynamika zmian w opinii publicznej w Polsce wobec Ukrainy i Ukraińców w latach 2021–2022

2.1. Polska przed wojną – stosunek umiarkowanie pozytywny, lecz zdystansowany
Na początku 2021 roku stosunek Polaków do Ukrainy i Ukraińców można było określić jako zróżnicowany – z przewagą ostrożnego optymizmu, ale także z pewnym dystansem kulturowym i historycznym.

Według danych CBOS (badanie z października 2021 r.),:

• 36% Polaków deklarowało sympatię wobec Ukraińców,
• 25% deklarowało antypatię,
• reszta (około 39%) pozostawała neutralna.
  Większe zaufanie i pozytywne emocje notowano wśród ludzi młodszych i mieszkańców dużych miast.

W kontekście wydarzeń historycznych, takich jak rzeź wołyńska, społeczne oczekiwania wobec Ukrainy były umiarkowane: około 40% respondentów uważało, że władze ukraińskie powinny wyrazić jasne przeprosiny, ale jednocześnie wielu Polaków wskazywało, że “przyszłość relacji jest ważniejsza niż przeszłość”.

2.2. Wybuch wojny – fala empatii i mobilizacji społecznej
Agresja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r. spowodowała gwałtowną przemianę w nastrojach społecznych.
Polska stała się jednym z głównych krajów przyjmujących uchodźców wojennych. Według badania CBOS z marca 2022 r.:

• aż 89% Polaków popierało przyjmowanie uchodźców z Ukrainy,
• 83% uważało, że Polska powinna wspierać Ukrainę politycznie i militarnie,
• 77% deklarowało chęć osobistej pomocy (finansowej, materialnej, organizacyjnej).

Była to bezprecedensowa mobilizacja społeczna, zarówno oddolna (wolontariat, zbiórki, przyjmowanie uchodźców do domów), jak i instytucjonalna (wsparcie państwa, samorządów, organizacji pozarządowych).

2.3. Ukraińcy mieszkający w Polsce – zmieniająca się percepcja
W latach wcześniejszych Ukraińcy byli postrzegani głównie jako pracownicy najemni (sektor usług, budownictwo, rolnictwo).
W wyniku wojny struktura migracyjna zmieniła się:

• większość nowo przybyłych uchodźców to kobiety, dzieci i osoby starsze,
• Ukraińcy zaczęli być postrzegani jako ofiary wojny, a nie tylko migranci zarobkowi.

Wg badania IBRiS dla “Rzeczpospolitej” (kwiecień 2022 r.):

• 74% Polaków deklarowało pozytywny stosunek do Ukraińców mieszkających w Polsce,
• tylko 8% było nastawionych negatywnie.

2.4. Emocjonalna transformacja w mediach i kulturze publicznej
Narracja medialna i polityczna uległa znaczącej zmianie:

• Ukrainę przedstawiano jako bohatera walki o wolność całej Europy,
• Ukraińców określano jako braci, sojuszników, partnerów,
• pojawiały się inicjatywy symbolicznego zbliżenia, jak np. przyjmowanie ukraińskich flag na budynkach publicznych, koncerty solidarnościowe, a także wspólne modlitwy w kościołach.

Przykład:
W przemówieniu na Zamku Królewskim w Warszawie w marcu 2022 r. Prezydent USA Joe Biden mówił o “wielkiej odwadze polskiego społeczeństwa”, podkreślając rolę Polski w solidarności z Ukrainą.

2.5. Czy tematy historyczne zeszły na dalszy plan?
W 2022 roku kwestia rozliczenia rzezi wołyńskiej została wyraźnie przesunięta na margines debaty publicznej.
Badania CBOS wskazywały, że dla większości Polaków w tamtym czasie pomoc doraźna i zwycięstwo Ukrainy w wojnie były znacznie ważniejsze niż rozpamiętywanie historycznych krzywd.

• 61% badanych uznało, że „rozliczenia historyczne można odłożyć na później”,
• jedynie 24% domagało się „natychmiastowych gestów” ze strony władz ukraińskich.

2.6. Wnioski z lat 2021–2022
Zmiana w polskim społeczeństwie była jedną z najbardziej dynamicznych transformacji w postrzeganiu sąsiadów w historii III RP:

• ze sceptycznego, umiarkowanego dystansu do entuzjastycznego poparcia i zaangażowania,
• z koncentracji na przeszłości do koncentracji na wspólnej przyszłości.

Jednak, jak zobaczymy w kolejnych rozdziałach, ta solidarność zaczęła być poddawana testowi w latach 2023–2024 wraz z pojawieniem się pierwszych napięć związanych z migracją, sytuacją gospodarczą i kwestiami pamięci historycznej.

Rozdział III

Stabilizacja i pierwsze oznaki napięć w relacjach polsko-ukraińskich (2023–2024)

3.1. Wyczerpywanie się początkowego entuzjazmu
W miarę przedłużania się wojny w Ukrainie oraz pogarszającej się sytuacji gospodarczej w Europie, w tym także w Polsce, zaczęły pojawiać się pierwsze symptomy zmęczenia społeczeństwa.
Badania CBOS z marca 2023 r. wskazywały, że:

• 61% Polaków nadal popierało wsparcie dla Ukrainy,
• jednak liczba osób przeciwnych dalszej pomocy wzrosła z 8% (w 2022 r.) do 19%.

Rosło także poczucie, że “pomoc powinna mieć swoje granice”, zwłaszcza w kontekście własnych problemów ekonomicznych (inflacja, drożyzna, kryzys energetyczny).

3.2. Zmieniające się postrzeganie uchodźców ukraińskich
O ile w pierwszym roku wojny Ukraińcy byli postrzegani głównie jako ofiary wojny wymagające wsparcia, o tyle w 2023 r. pojawiły się bardziej złożone emocje:

• 47% badanych uważało, że Ukraińcy “integrują się dobrze”,
• ale aż 31% twierdziło, że “są uprzywilejowani w dostępie do świadczeń” (badanie IBRiS dla „Rzeczpospolitej”, czerwiec 2023).

Wielu respondentów zaczęło dostrzegać napięcia na rynku pracy, w systemie opieki zdrowotnej i szkolnictwie.
Co ważne, negatywne odczucia nie zawsze były skierowane wobec samych Ukraińców, ale częściej wobec działań polskich instytucji, które – zdaniem wielu Polaków – nie radziły sobie z nowymi wyzwaniami.

3.3. Kryzys zbożowy i jego wpływ na nastroje
Szczególnym momentem napięcia była tzw. „afera zbożowa” w drugiej połowie 2023 roku.
Polscy rolnicy protestowali przeciwko niekontrolowanemu napływowi tańszego ukraińskiego zboża na polski rynek, co doprowadziło do spadku cen krajowych produktów i problemów wielu gospodarstw.
Spór doprowadził do:

• chwilowego ochłodzenia stosunków politycznych,
• wzrostu liczby wypowiedzi krytycznych wobec Ukrainy w debacie publicznej,
• rosnącego przekonania, że Polska musi bardziej chronić własne interesy gospodarcze.

Według badania Ipsos z października 2023 r.:

• 52% Polaków uznało, że interesy gospodarcze Polski powinny być priorytetowe nawet kosztem napięć z Ukrainą,
• tylko 38% opowiadało się za utrzymaniem niezmiennego wsparcia nawet kosztem strat ekonomicznych.

3.4. Powrót kwestii historycznych – rzeź wołyńska na nowo
Rok 2023 przyniósł również odnowienie debaty na temat Wołynia. W lipcu, w związku z 80. rocznicą rzezi wołyńskiej, temat ten ponownie stał się przedmiotem publicznych i politycznych dyskusji.

Ważne wydarzenia:

• Władze Ukrainy i Polski zorganizowały wspólne uroczystości upamiętniające,
• Wołodymyr Zełenski podczas wizyty w Warszawie złożył symboliczne wyrazy współczucia, ale nie użył słowa „przeprosiny”, co spotkało się z mieszanymi reakcjami.

Według sondażu CBOS (sierpień 2023 r.):

• 48% Polaków uznało gesty Zełenskiego za niewystarczające,
• 41% było usatysfakcjonowanych takim sposobem upamiętnienia.

Widać więc, że temat Wołynia pozostaje żywy emocjonalnie, choć coraz więcej osób przyznaje, że przyszłość relacji polsko-ukraińskich jest ważniejsza niż idealne rozliczenie przeszłości.

3.5. Zróżnicowanie regionalne i pokoleniowe nastrojów
Warto podkreślić, że stosunek do Ukrainy i Ukraińców nie był jednolity w całym społeczeństwie:

• Mieszkańcy dużych miast wykazywali większą tolerancję i wsparcie,
• Mieszkańcy mniejszych miejscowości i wschodnich regionów Polski częściej wykazywali niepokój i zmęczenie migracją.

Podział pokoleniowy był również znaczący:

• osoby do 30 roku życia były znacznie bardziej otwarte na Ukraińców,
• osoby powyżej 60 roku życia znacznie częściej odwoływały się do pamięci o Wołyniu i historycznych zaszłościach.

3.6. Wnioski 2023–2024
Polska pomoc Ukrainie i Ukraińcom w latach 2021–2022 była wzorcem solidarności, ale w latach 2023–2024 zaczęła pojawiać się bardziej realistyczna, interesowna optyka.
Społeczeństwo zaczęło rozróżniać między wsparciem humanitarnym a ochroną własnych interesów, a kwestie historyczne, choć przesunięte na dalszy plan, nie zostały całkowicie zapomniane.

Rozdział IV

Współczesne wyzwania i przyszłość relacji polsko-ukraińskich w opinii społecznej (2025)

4.1. Trwałość solidarności czy zmęczenie wojną?
W 2025 roku Polska pozostaje jednym z najważniejszych partnerów Ukrainy w Europie. Jednak dane z ostatnich badań opinii publicznej wskazują, że społeczne postawy wobec Ukraińców oraz kwestii ukraińskiej ulegały dalszym przemianom.
Według raportu CBOS z lutego 2025 roku:

• 54% Polaków nadal popiera pomoc Ukrainie,
• 29% jest zdania, że pomoc powinna być ograniczona,
• 17% uważa, że Polska powinna zakończyć wsparcie militarne i skoncentrować się na własnych sprawach.

Pojawia się więc tendencja stabilizacyjna: wsparcie dla Ukrainy wciąż dominuje, ale już nie w skali masowej mobilizacji z 2022 roku.

4.2. Trwała zmiana percepcji Ukraińców mieszkających w Polsce
Społeczna percepcja Ukraińców zamieszkałych w Polsce od 2022 roku przeszła znaczącą ewolucję.
Z badań przeprowadzonych przez PISM (styczeń 2025 r.) wynika:

• 68% Polaków uważa Ukraińców mieszkających w Polsce za „pełnoprawnych członków społeczności lokalnych”,
• 18% ma poczucie, że “Ukraińcy otrzymują zbyt wiele wsparcia kosztem obywateli polskich”,
• 14% deklaruje niechęć lub rezerwę wobec ukraińskich imigrantów.

Istotnym czynnikiem tej zmiany było zwiększenie aktywności Ukraińców w życiu społecznym: zakładanie firm, uczestnictwo w wyborach samorządowych (tam, gdzie było to możliwe), działalność w organizacjach społecznych.

4.3. Pamięć o Wołyniu – trwały element relacji
Kwestia rzezi wołyńskiej pozostaje istotną, choć nie dominującą częścią polsko-ukraińskich stosunków społecznych.
W 2025 roku:

• 55% Polaków uważa, że Ukraina powinna w pełni uznać i przeprosić za zbrodnie wołyńskie,
• 35% twierdzi, że najważniejsza jest współpraca i przyszłość, nawet bez pełnych przeprosin,
• tylko 10% uznaje, że temat Wołynia nie ma dziś większego znaczenia.

Podkreśla to trwałość pamięci zbiorowej w Polsce, szczególnie w regionach wschodnich i południowo-wschodnich, gdzie potomkowie kresowiaków stanowią dużą część społeczności.

4.4. Wyzwania: integracja, polityka historyczna, bezpieczeństwo
Relacje polsko-ukraińskie na poziomie społecznym stoją w 2025 roku przed kilkoma kluczowymi wyzwaniami:

• Integracja uchodźców: potrzebne są długofalowe programy integracyjne, obejmujące edukację, rynek pracy i system ochrony zdrowia.
• Narracja historyczna: politycy po obu stronach muszą zrównoważyć prawdę historyczną z potrzebą budowania partnerstwa.
• Bezpieczeństwo: Polska pozostaje zaangażowana w budowę regionalnego systemu obrony w Europie Środkowo-Wschodniej, w którym Ukraina odgrywa kluczową rolę.

4.5. Prognozy: relacje w perspektywie społeczeństwa
Analizy socjologów, m.in. prof. Pawła Długosza (ICM, 2025), pokazują, że:

• Solidarność polsko-ukraińska nie jest zjawiskiem przejściowym – utrwaliła się jako nowy fundament polityki zagranicznej Polski,
• Jednocześnie wzrost realizmu społecznego sprawia, że społeczeństwo będzie oczekiwało bardziej symetrycznej relacji – wzajemności w pomocy, szacunku, uczciwego rozliczania historii,
• Pamięć o Wołyniu będzie nadal obecna, ale nie będzie blokowała strategicznego sojuszu.

4.6. Podsumowanie
Polska w 2025 roku wciąż wspiera Ukrainę, jednak nastroje społeczne są bardziej zniuansowane:

• mniej romantyczne,
• bardziej pragmatyczne,
• oparte na interesie narodowym i długofalowej współpracy, przy zachowaniu wrażliwości na pamięć historyczną.

Rozdział V

Analiza badań opinii publicznej – szczegółowe dane i trendy 2021–2025

5.1. Stosunek Polaków do Ukrainy – trend ogólny

Analiza dostępnych badań (CBOS, IPSOS, IBRiS, PISM) z lat 2021–2025 pozwala wyodrębnić trzy główne etapy zmian w postrzeganiu Ukrainy przez Polaków:

Rok	Główne trendy	Wnioski
2021	Umiarkowana sympatia, wyraźny dystans historyczny	Ostrożny optymizm, przeważają neutralne emocje
2022	Eksplozja solidarności po agresji Rosji	Radykalny wzrost poparcia dla Ukrainy i Ukraińców
2023–2024	Stabilizacja i pojawienie się zmęczenia	Zmniejszenie entuzjazmu, pojawiają się wątpliwości
2025	Realistyczne partnerstwo	Przewaga pragmatyzmu nad emocjami

Wniosek:
W dłuższej perspektywie widzimy utrwalenie się pozytywnego, ale realistycznego stosunku do Ukrainy.

5.2. Akceptacja Ukraińców mieszkających w Polsce

Sondaże CBOS i IBRiS odnotowały systematyczne zmiany w odbiorze ukraińskiej mniejszości:

• 2021: 42% pozytywnie, 25% negatywnie, 33% neutralnie,
• 2022: 74% pozytywnie, 8% negatywnie (rekordowe wskaźniki),
• 2023: 65% pozytywnie, 15% negatywnie,
• 2024: 61% pozytywnie, 19% negatywnie,
• 2025: 68% pozytywnie, 14% negatywnie.

Wniosek:
Pomimo pewnego zmęczenia, większość Polaków utrzymuje pozytywny stosunek do Ukraińców – proces ten jest znacznie bardziej stabilny niż często się zakłada w debacie publicznej.

5.3. Kwestia Wołynia w świadomości społecznej

Badania świadomości dotyczącej rzezi wołyńskiej (CBOS, PISM) wskazują na trwałość wysokiego poziomu znajomości tematu:

Pytanie	2021	2023	2025
Czy wiesz, czym była rzeź wołyńska?	71%	76%	74%
Czy Ukraina powinna oficjalnie przeprosić za Wołyń?	57%	61%	55%
Czy Wołyń wpływa na Twoje postrzeganie Ukrainy dziś?	29%	24%	22%

Wniosek:
Znajomość tematu pozostaje wysoka, ale jego wpływ na bieżące postawy społeczne maleje.

5.4. Stosunek do przyjmowania uchodźców – zmiana dynamiki

W okresie 2022–2025 nastąpiła wyraźna zmiana:

Rok	Poparcie dla przyjmowania uchodźców
2022 (marzec)	89%
2023 (czerwiec)	71%
2024 (grudzień)	63%
2025 (kwiecień)	58%

Wniosek:
Choć poziom poparcia stopniowo maleje, to większość Polaków nadal akceptuje obecność ukraińskich uchodźców.

5.5. Główne czynniki wpływające na postawy społeczne

Analizy wskazują, że następujące zmienne są kluczowe dla kształtowania postaw:

• Sytuacja gospodarcza (inflacja, kryzys energetyczny) – wpływa na wzrost nastrojów protekcjonistycznych,
• Lokalne doświadczenia (np. kontakt z uchodźcami w szkołach, na rynku pracy) – kształtują osobiste opinie,
• Wydarzenia historyczne i pamięć zbiorowa (rzeź wołyńska) – odgrywają rolę symboliczną, ale malejącą w codziennych relacjach,
• Narracja polityczna i medialna – framing wojny i pomocy Ukrainie ma bezpośrednie przełożenie na nastroje społeczne.

5.6. Porównanie pokoleniowe i geograficzne

Grupa	Poziom pozytywnych postaw (2025)
Osoby 18–29 lat	82%
Osoby 30–49 lat	68%
Osoby 50–64 lat	53%
Osoby 65+	44%

Regionalnie:

• Największe poparcie: woj. mazowieckie, dolnośląskie, pomorskie,
• Największe rezerwy: woj. podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie.

Wniosek:
Młodsze pokolenia i mieszkańcy dużych miast są znacznie bardziej otwarci na Ukraińców i współpracę z Ukrainą.

Rozdział VI

Polityka historyczna, pamięć Wołynia i przyszłość polsko-ukraińskich relacji: możliwy scenariusz narastającej niechęci

6.1. Kontekst końca wsparcia bezwarunkowego
Od 2021 roku Polska wykazała się bezprecedensową solidarnością z Ukrainą, a pomoc dla uchodźców stała się elementem narodowej dumy. Jednak lata 2023–2025 przyniosły zmiany jakościowe:

• Wzrost zmęczenia społecznego,
• Pogarszającą się sytuację gospodarczą,
• Pierwsze oznaki konfliktów interesów (rolnictwo, rynek pracy, mieszkalnictwo),
• Zawiedzione oczekiwania dotyczące jasnych gestów historycznego rozliczenia przez Ukrainę.

Wszystko to razem tworzy sprzyjające warunki do wzrostu niechęci wobec Ukrainy wśród części społeczeństwa.

6.2. Rola pamięci historycznej i niezrealizowanych oczekiwań
Jednym z kluczowych problemów, który może pogłębiać przyszłą niechęć Polaków, jest kwestia Wołynia.
W 2025 roku, mimo pewnych symbolicznych gestów, Ukraina:

• Nie przeprowadziła oficjalnego aktu pełnych przeprosin,
• Nie uznała jednoznacznie charakteru zbrodni wołyńskiej jako ludobójstwa,
• Wciąż promuje historycznych bohaterów, którzy dla Polaków są odpowiedzialni za zbrodnie (m.in. Stepan Bandera, Roman Szuchewycz).

Badania pokazują, że pamięć o Wołyniu jest szczególnie żywa wśród starszych pokoleń i mieszkańców regionów wschodnich Polski. Brak satysfakcjonującego dla Polaków rozwiązania tej kwestii z czasem może prowadzić do narastania resentymentu.

6.3. Ekonomiczne napięcia i efekt „konkurencji o zasoby”
Kolejnym ważnym czynnikiem jest nasilenie odczucia ekonomicznej konkurencji:

• Uchodźcy ukraińscy korzystający z polskiego systemu edukacji, ochrony zdrowia i świadczeń,
• Ukraińscy pracownicy konkurujący na rynku pracy, często akceptując niższe wynagrodzenia,
• Napływ tańszych towarów z Ukrainy destabilizujący lokalne rynki (np. kryzys zbożowy 2023).

Tego typu konflikty ekonomiczne tworzą grunt pod narracje polityczne, w których Ukraińcy są przedstawiani jako zagrożenie dla stabilności społecznej i gospodarczej Polski.

6.4. Zmiana nastrojów – prognoza na 2026–2030
Na podstawie obecnych trendów, można przedstawić realistyczną prognozę rozwoju nastrojów społecznych:

Czynnik	Przewidywany efekt
Brak pełnego rozliczenia Wołynia	Pogłębianie się resentymentu w grupach konserwatywnych
Rosnące obciążenie systemu społecznego	Wzrost poczucia niesprawiedliwości
Nasilenie konkurencji ekonomicznej	Wzrost poparcia dla ograniczeń w dostępie Ukraińców do rynku pracy i świadczeń
Polityzacja kwestii ukraińskiej	Możliwe wykorzystanie tematu w kampaniach wyborczych

Jeśli te tendencje nie zostaną odpowiednio zarządzone przez elity polityczne i społeczne obu krajów, Polacy mogą stawać się coraz bardziej niechętni wobec Ukrainy.
Nastroje społeczne w Polsce mogą przejść od solidarnościowej przychylności do umiarkowanej, a w pewnych środowiskach nawet otwartej niechęci.

6.5. Rekomendacje dla przyszłości

Aby uniknąć takiego scenariusza, niezbędne są działania:

• Ze strony władz ukraińskich: odważne gesty historyczne, jasne uznanie prawdy o Wołyniu, praca nad eliminowaniem kulturowych barier,
• Ze strony polskich elit politycznych: konsekwentna, uczciwa polityka integracyjna i odejście od uprzywilejowania imigrantów, edukacja społeczna o rzeczywistych korzyściach płynących ze współpracy.

6.6. Podsumowanie

Polsko-ukraińskie relacje społeczne w 2025 roku stoją na rozdrożu. Wybór drogi – czy będzie to dalsze partnerstwo, czy narastające napięcia i wzajemna nieufność – zależy nie tylko od polityki państwowej, ale także od działań lokalnych społeczności i organizacji.
Przyszłość nie jest zdeterminowana – ale scenariusz narastającej niechęci staje się realnym zagrożeniem, jeśli zabraknie mądrego zarządzania relacjami społecznymi i historycznymi.