W burzliwej historii przełomu XIX i XX wieku Polska znajdowała się w stanie politycznego niebytu, ale nie była pozbawiona elit, które świadomie pracowały na rzecz odzyskania niepodległości i budowy nowoczesnego społeczeństwa. Jedną z takich postaci był Antoni Eustachy Marylski-Łuszczewski herbu Ostoja – ziemianin, publicysta, działacz społeczny i polityczny, który swoje życie poświęcił służbie publicznej, pracy organicznej oraz rozwojowi myśli narodowej. Urodzony w 1865 roku w zaborze rosyjskim, był świadkiem epokowych przemian: od czasów rewolucji 1905 roku, przez I wojnę światową i odbudowę niepodległego państwa, aż po parlamentarne realia II Rzeczypospolitej.
Postać Marylskiego-Łuszczewskiego doskonale ilustruje napięcie między tradycyjną rolą ziemianina a nowymi wyzwaniami społecznymi i politycznymi, przed którymi stanęły elity po odzyskaniu niepodległości. Działał zarówno w terenie, jako gospodarz i lider lokalnych inicjatyw rolniczych, jak i w sferze idei – jako publicysta, członek organizacji narodowych i poseł. Jego życiorys pozwala dostrzec, jak silne zakorzenienie w wartościach konserwatywnych, narodowych, katolickich, może iść w parze z aktywnym uczestnictwem w nowoczesnym życiu politycznym i społecznym.
Pochodzenie i edukacja
Antoni Eustachy Marylski-Łuszczewski przyszedł na świat 7 marca 1865 roku w Książenicach, w rodzinie ziemiańskiej o silnym poczuciu tożsamości narodowej. Był synem Eustachego Anastazego Marylskiego, właściciela dóbr ziemskich w powiecie błońskim, oraz Ludgardy z domu Pruszyńskiej. Rodzina Marylskich wywodziła się z drobnej szlachty, jednak posiadała istotny kapitał społeczny i intelektualny. Wychowanie w takim środowisku sprzyjało kształtowaniu postawy odpowiedzialności za wspólnotę i przekonania, że własność ziemska to nie tylko przywilej, lecz także zobowiązanie wobec narodu.
Sytuacja rodzinna uległa pewnej zmianie w 1887 roku, kiedy to Antoni został adoptowany przez Jana Pawła Łuszczewskiego, przyjaciela jego ojca. Adopcja ta nie tylko zmieniła jego nazwisko, lecz także symbolicznie umocniła jego przynależność do środowisk konserwatywno-inteligenckich, których przedstawicielem był Łuszczewski – człowiek związany z działalnością polityczną i naukową w okresie zaborów.
Wykształcenie Marylskiego-Łuszczewskiego było bogate i wszechstronne. Studiował nauki rolnicze i ekonomiczne w Krakowie, Paryżu oraz Heidelbergu. Wybór tych kierunków nie był przypadkowy – dobrze odzwierciedlał pragmatyczne podejście młodego ziemianina, który zamierzał aktywnie zarządzać majątkiem ziemskim i jednocześnie uczestniczyć w modernizacji wsi. Równocześnie, podczas pobytu w Krakowie, uczęszczał na wykłady z historii. To zainteresowanie miało wkrótce zaowocować zaangażowaniem w działalność publicystyczną oraz udziałem w instytucjach kulturalnych, takich jak Towarzystwo Miłośników Historii.
Wybór zagranicznych ośrodków akademickich, zwłaszcza Paryża i Heidelbergu, pozwolił mu zetknąć się z nowoczesną myślą społeczną i gospodarczą Zachodu. Mimo tego wpływu pozostał wierny ideom narodowym i katolickim, które stanowiły fundament jego poglądów. W jego przypadku kontakt z Europą nie prowadził do zerwania z tradycją, lecz przeciwnie – do lepszego przygotowania się do służby narodowi w warunkach zmieniającej się rzeczywistości.
Ziemianin i działacz społeczny
Po ukończeniu studiów Antoni Eustachy Marylski-Łuszczewski objął majątek ziemski w Pęcicach, położony w pobliżu Warszawy. Był to nie tylko rodzinny dom, lecz przede wszystkim przestrzeń aktywnego działania, zarówno gospodarczego, jak i społecznego. Marylski-Łuszczewski reprezentował typ ziemianina, który odrzucał bierność i konserwatyzm rozumiany jako bezczynność. Przeciwnie, dostrzegał w ziemiaństwie odpowiedzialność za modernizację polskiej wsi i rozwój struktur społecznych, zwłaszcza w kontekście braku państwowości. W swoim majątku wprowadzał nowoczesne metody gospodarowania, czerpiąc z wiedzy zdobytej za granicą. Interesował się kwestiami organizacji pracy rolnej, stosowania nowych narzędzi i zasad racjonalnej ekonomii. Dbał nie tylko o efektywność produkcji, lecz również o warunki życia chłopów, z którymi utrzymywał kontakt jako właściciel, ale też jako lokalny autorytet. Takie podejście wyróżniało go spośród wielu przedstawicieli warstwy ziemiańskiej, którzy trzymali się z dala od kwestii społecznych.
Równolegle Marylski-Łuszczewski rozwijał działalność instytucjonalną. Był prezesem Związku Okręgowego Centralnego Towarzystwa Rolniczego dla guberni warszawskiej. Funkcja ta wiązała się z koordynacją działań w zakresie edukacji rolniczej, organizacji kursów, doradztwa gospodarczego oraz promocji samorządności wśród ziemian. Uczestniczył również w pracach Rady Głównej i Komitetu Centralnego tej organizacji, współtworząc kierunki jej rozwoju. W ten sposób stawał się łącznikiem pomiędzy lokalnym doświadczeniem a ogólnokrajową strategią reformy wsi.
Jego zaangażowanie społeczne nie ograniczało się wyłącznie do spraw gospodarczych. Współpracował z Towarzystwem Oświaty Narodowej, promując edukację w duchu narodowym. Wierzył, że odrodzenie Polski nie będzie możliwe bez oświaty powszechnej i świadomego wychowania obywatelskiego. Angażował się także w działalność kulturalną i organizacyjną, uczestnicząc w inicjatywach społecznych, które miały na celu budowę wspólnoty narodowej, niezależnie od barier społecznych czy stanowych. Postać Marylskiego-Łuszczewskiego stanowiła przykład ziemianina, który nie tylko dobrze zarządzał swoim majątkiem, lecz także wykraczał poza własne interesy, starając się realnie wpływać na losy polskiego społeczeństwa. Jego podejście oparte było na pracy organicznej, odpowiedzialności i przekonaniu, że nawet bez państwa Polacy mogą tworzyć silne struktury społeczne i obywatelskie.
Publicysta i myśliciel polityczny
Obok działalności ziemiańskiej i społecznej, Antoni Eustachy Marylski-Łuszczewski zbudował swoją pozycję również jako publicysta i komentator życia politycznego. Był przekonany, że działania praktyczne muszą iść w parze z pracą intelektualną. W jego przekonaniu słowo drukowane miało realną moc – kształtowało poglądy, wychowywało obywateli i budowało wspólnotę narodową ponad podziałami zaborczymi. Właśnie dlatego nie poprzestał na udziale w organizacjach czy administracji i sięgnął po pióro.
Marylski-Łuszczewski publikował w wielu wpływowych czasopismach i gazetach. Jego artykuły ukazywały się między innymi w Przeglądzie Narodowym, Gazecie Polskiej, Gazecie Warszawskiej, Zorzy, Ognisku, Pochodni oraz Czytelni dla Wszystkich. Każde z tych pism reprezentowało nurt narodowy lub konserwatywny, koncentrując się na idei niepodległości, obrony tożsamości narodowej i moralnego odrodzenia społeczeństwa. Jego teksty wyróżniały się jasnością wywodu, spójną argumentacją oraz głębokim zakorzenieniem w wartościach katolickich. Oprócz współpracy z istniejącymi redakcjami, Marylski-Łuszczewski podjął się również zadania trudniejszego – samodzielnej redakcji czasopisma. Pismo Polak, które prowadził, stanowiło wyraz jego osobistych poglądów oraz chęci oddziaływania na opinię publiczną. Było to medium tworzone z myślą o czytelniku, który poszukuje nie tylko informacji, lecz także orientacji ideowej w czasach zamętu. Na łamach Polaka poruszał tematy narodowe, społeczne, gospodarcze oraz edukacyjne, zawsze z perspektywy interesu narodowego.
W centrum jego myśli politycznej znajdowało się pojęcie narodu jako wspólnoty organicznej, której siła bierze się z jedności duchowej i kulturowej. Był krytykiem postaw indyferentnych, sceptycznie patrzył na wpływy liberalizmu zachodniego, a jednocześnie nie był bezrefleksyjnym dogmatykiem. Choć przez długi czas związany był z ruchem narodowo-demokratycznym, potrafił dostrzegać jego słabości, o czym świadczyło jego późniejsze odejście od Ligi Narodowej.
Jako publicysta był przede wszystkim realistą. Rozumiał ograniczenia czasu, w którym żył, ale wierzył w moc pracy u podstaw. Jego publicystyka nie była tylko analizą bieżących wydarzeń, lecz próbą wpływania na kierunek rozwoju całego społeczeństwa. Dążył do tego, aby ziemianin, inteligent i chłop zaczęli mówić wspólnym językiem interesu narodowego.
Działalność polityczna przed 1918 rokiem
Antoni Eustachy Marylski-Łuszczewski nie ograniczał się do pracy publicystycznej i działalności społecznej. Jego poglądy oraz świadomość polityczna prowadziły go coraz częściej na pole aktywnej polityki, zwłaszcza w czasie, gdy narastało napięcie społeczne i narodowe w Królestwie Polskim. Szczególnym punktem zwrotnym była rewolucja 1905 roku. W jej cieniu, zaniepokojony rosnącym chaosem i zagrożeniem dla wartości narodowych, Marylski-Łuszczewski współtworzył Związek Pracy Narodowej. Inicjatywa ta miała charakter reakcji obronnej, była próbą organizacji środowisk konserwatywnych wokół idei narodowej odpowiedzialności i porządku.
Wkrótce potem związał się z Ligą Narodową oraz Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym. Były to wówczas jedne z nielicznych struktur o charakterze ogólnopolskim, które nie tylko prowadziły działalność propagandową, lecz również organizacyjną. Marylski-Łuszczewski wszedł do Komitetu Krajowego Ligi Narodowej w roku 1907, a trzy lata później został członkiem jej Rady Głównej. Pełnił funkcje, które pozwalały mu nie tylko uczestniczyć w kształtowaniu linii ideowej, lecz także mieć wpływ na decyzje strategiczne.
Zaangażowanie polityczne szło w parze z aktywnością na rzecz edukacji i kształtowania świadomości narodowej. Współpracował z Towarzystwem Oświaty Narodowej, promując idee wychowania obywatelskiego oraz obrony kultury polskiej w warunkach rusyfikacji. Jego działalność nie była skoncentrowana jedynie na salonach politycznych. Działał lokalnie, wykorzystywał swoje doświadczenie jako ziemianin i organizator, by wpływać na środowiska wiejskie i miejskie.
Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej jego stosunek do ruchu narodowo-demokratycznego uległ zmianie. Coraz wyraźniej dostrzegał słabości strategii polityki zagranicznej prowadzonej przez endecję. W kwietniu 1915 roku współtworzył nową organizację, znaną jako Partia Narodowa. Choć miała charakter efemeryczny, jej istnienie pokazuje, że Marylski-Łuszczewski był gotów podważać nawet te struktury, z którymi przez lata był związany, jeśli uznawał, że zbaczają z drogi zgodnej z interesem narodowym.
Jeszcze w tym samym roku został wiceprzewodniczącym Komitetu Obywatelskiego guberni warszawskiej. Była to instytucja, która w warunkach wojennego rozkładu administracji państwowej starała się organizować życie społeczne, udzielać pomocy potrzebującym i utrzymać elementarne struktury porządku publicznego. Rok później dołączył do prezydium Towarzystwa Miłośników Historii, kontynuując swoją działalność na styku nauki i polityki. W 1917 roku został członkiem Zjednoczenia Narodowego, a następnie jednym z jego przywódców. Ostatnim ważnym epizodem z tego okresu była jego obecność w Radzie Stanu, do której wszedł w 1918 roku jako reprezentant Międzypartyjnego Koła Politycznego. Równocześnie pełnił funkcję członka Rady Nadzorczej Polskiej Macierzy Szkolnej oraz uczestniczył w pracach Sejmiku Powiatowego i strukturach Rady Głównej Opiekuńczej, zarówno na szczeblu lokalnym, jak i centralnym.
Do końca zaborów pozostał aktywny i konsekwentny. Pracował nad przygotowaniem społeczeństwa do niepodległości nie poprzez romantyczny zryw, ale przez systematyczne budowanie struktur, które miały przetrwać. W jego ujęciu polityka nie była chwilowym udziałem w grze sił, lecz długofalowym wysiłkiem obywatelskim opartym na odpowiedzialności i ciągłości.
Parlamentarzysta II Rzeczypospolitej
Odrodzenie niepodległego państwa w 1918 roku było momentem przełomowym, który dla Antoniego Eustachego Marylskiego-Łuszczewskiego oznaczał przejście z działalności organizacyjnej i opiniotwórczej do czynnej roli w strukturach państwowych. W pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych, które odbyły się w styczniu 1919 roku, uzyskał mandat poselski z listy nr 1, reprezentując okręg wyborczy nr 15 obejmujący Grodzisk Mazowiecki. Był to rezultat nie tylko jego wcześniejszej aktywności politycznej, ale także silnej pozycji w środowiskach ziemiańskich i narodowych.
W Sejmie Ustawodawczym Marylski-Łuszczewski pracował w kilku komisjach, w tym w regulaminowej, zajmującej się sprawami nietykalności poselskiej, a także w komisji rolnej. Najważniejsza rola przypadła mu jednak w komisji wodnej, której został przewodniczącym. Zagadnienia gospodarki wodnej miały wówczas charakter strategiczny. Dotyczyły zarówno ochrony przeciwpowodziowej, jak i organizacji sieci melioracyjnych oraz regulacji rzek, co było niezbędne w procesie modernizacji rolnictwa. Marylski-Łuszczewski podchodził do tych tematów z wiedzą praktyka, który znał realne potrzeby wsi i potrafił przenieść je na język ustawodawstwa.
Równolegle reprezentował swój klub polityczny, Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy, w Konwencie Seniorów, czyli organie koordynującym prace parlamentu. Obecność w tym gronie świadczyła o jego doświadczeniu oraz o zaufaniu, jakim darzyli go koledzy z ugrupowania. Uczestniczył także w pracach organizacyjnych wewnątrz partii. W latach dwudziestych zasiadał w Zarządzie Głównym Związku Ludowo-Narodowego oraz w strukturach okręgowych partii na terenie województwa warszawskiego.
W 1922 roku po raz drugi został wybrany do Sejmu, tym razem z listy nr 8, reprezentującej Chrześcijański Związek Jedności Narodowej. Była to koalicja wyborcza powstała 16 sierpnia 1922 roku z inicjatywy Związku Ludowo-Narodowego, Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy, Narodowo-Chrześcijańskiego Stronnictwa Ludowego oraz Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Rolniczego. Formacja ta, potocznie zwana Chjeną, odniosła zwycięstwo w wyborach do Sejmu, uzyskując 163 mandaty poselskie i 48 senatorskich. Mimo sukcesu nie utworzono wspólnego klubu parlamentarnego. W maju 1923 roku, po zawarciu porozumienia z PSL „Piast”, znanego jako pakt lanckoroński, doszło do powstania drugiego rządu Wincentego Witosa. Był to tzw. rząd Chjeno-Piasta, który funkcjonował do grudnia 1923 roku. Trzeci rząd w tym samym układzie koalicyjnym, powołany w maju 1926, został obalony kilka dni później w wyniku przewrotu majowego. Marylski-Łuszczewski w czasie drugiej kadencji skupił się głównie na pracy w komisji spraw zagranicznych. Choć nie należał do grona posłów najczęściej zabierających głos na sali sejmowej, pozostawał ważną postacią w kręgach parlamentarnych dzięki swojej kompetencji i długoletniemu doświadczeniu politycznemu.
Po zakończeniu kadencji nie ubiegał się już o kolejny mandat. W wyborach do Senatu pełnił jedynie funkcję zastępcy senatora z listy Katolicko-Narodowej w województwie warszawskim. Decyzja o wycofaniu się z życia politycznego była świadoma. Uważał, że jego rola została spełniona i nadszedł czas, by głos oddać młodszym pokoleniom. Nie zabiegał o wpływy, nie podejmował się prób powrotu do parlamentu, nie budował też politycznej kariery rodzinnej.
Jako poseł zasłynął jako osoba kompetentna, pragmatyczna i wierna zasadom. Reprezentował model polityka, który widzi swoje zadania w służbie publicznej, a nie w realizacji osobistych ambicji. Pozostawił po sobie dorobek, który choć nie spektakularny w sensie medialnym, był istotny dla procesu budowania struktur państwa polskiego i prawa gospodarczego w jego pierwszych latach istnienia.
Ostatnie lata i dziedzictwo
Po zakończeniu drugiej kadencji parlamentarnej Antoni Eustachy Marylski-Łuszczewski zdecydował się na wycofanie z życia politycznego. Nie była to decyzja wymuszona, lecz świadomy wybór człowieka, który uznał, że jego misja została wykonana. Nie szukał stanowisk ani nie angażował się w powracające konflikty partyjne. Coraz więcej uwagi poświęcał sprawom rodzinnym oraz pracy pisarskiej, choć w mniejszej skali niż w latach wcześniejszych.
Ostatnie lata życia spędził głównie w Warszawie i Pęcicach, zachowując kontakt z dawnymi współpracownikami oraz środowiskami ziemiańskimi. Wciąż interesował się sprawami publicznymi, ale nie uczestniczył już czynnie w ich kształtowaniu. Nie szukał poklasku, nie próbował wrócić do polityki mimo doświadczenia i uznania, jakim go darzono. Reprezentował model pokolenia, które potrafiło ustąpić miejsca nowym siłom bez resentymentu.
Zmarł 27 maja 1932 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim, w miejscu, które przez lata stało się nekropolią wybitnych Polaków. Choć nie był postacią głośną ani kontrowersyjną, jego odejście zostało odnotowane przez środowiska narodowe i konserwatywne jako strata człowieka uczciwego, pracowitego i konsekwentnego.
Pozostawił po sobie nie tylko dorobek polityczny, lecz także trwały ślad w sferze myśli społecznej i narodowej. W życiu prywatnym był mężem Wandy z domu Kozakowskiej, z którą miał czterech synów: Wojciecha Mariana, Jana Pawła, Edwarda i Antoniego Józefa. Dwaj z nich wyróżnili się publicznie. Jan Paweł został malarzem, natomiast Antoni Józef wybrał drogę kapłańską. Rodzina Marylskich-Łuszczewskich kontynuowała tradycję służby publicznej i zaangażowania intelektualnego.
Dziedzictwo Antoniego Eustachego nie zawiera się w jednej ustawie, pojedynczym artykule ani spektakularnym wystąpieniu. To raczej całość jego postawy życiowej – opartej na wartościach, pracy i świadomości wspólnotowej – stanowi istotny wkład w budowę II Rzeczypospolitej. Jego przykład pokazuje, że fundamenty państwa tworzą nie tylko przywódcy polityczni i dowódcy wojskowi, lecz także osoby, które w cieniu wielkich wydarzeń wykonują trudną, codzienną pracę dla dobra wspólnego. Jego biografia to opowieść o człowieku zakorzenionym w tradycji, a jednocześnie otwartym na wyzwania nowoczesności. Potrafił łączyć konserwatywne zasady z realną potrzebą reform, a przekonania narodowe z troską o losy całego społeczeństwa. W polityce reprezentował rzadki dziś typ parlamentarzysty, który stawiał interes państwa ponad partyjne gry i osobiste ambicje.
Choć nie stał się postacią powszechnie znaną, jego życie jest świadectwem, że to nie głośne nazwiska, lecz wytrwała praca i uczciwa postawa budują trwałe podstawy państwowości. Marylski-Łuszczewski był jednym z tych, którzy swoją obecnością i działaniem umacniali fundamenty odradzającej się Polski. Jego przykład zasługuje na przypomnienie, ponieważ pokazuje, że historia nie opiera się wyłącznie na wybitnych liderach, lecz także na ludziach cichych, skutecznych i wiernych swoim zasadom.
Patryk Konieczny
