Witold Teofil Staniszkis urodził się 20 grudnia 1880 roku w Mariampolu w rodzinie o litewskich korzeniach. Jego ojciec, Wincenty, był nauczycielem greki, ale również aktywnym działaczem litewskiego ruchu narodowego. Matka, Weronika ze Szmitów, zmarła wcześnie, a jej siostra Anna została drugą żoną Wincentego.
Choć rodzina miała związki z litewskim środowiskiem narodowym, Witold od młodości kierował się ku idei polskości. Już w gimnazjum wykazywał aktywność patriotyczną, za co został relegowany ze szkoły w Mariampolu. Maturę zdał w Łomży, gdzie związał się z ruchem samokształceniowym młodzieży i organizacjami niepodległościowymi.
Studia rozpoczął na Uniwersytecie Warszawskim na kierunku biologii, następnie kontynuował nauki rolnicze w Krakowie. Już wtedy zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, działał w Towarzystwie Oświaty Narodowej oraz w Centralnym Komitecie Organizacji uczniowskich. Wspierał też działania na rzecz unitów, którym władze carskie odmawiały swobód religijnych. Od 1905 roku był członkiem Ligi Narodowej, a niedługo potem dołączył do Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego.
Po ukończeniu studiów pracował jako asystent na Uniwersytecie Jagiellońskim. Równocześnie rozpoczął publikowanie artykułów w prasie rolniczej, m.in. w „Tygodniku Rolniczym” i „Gazecie Rolniczej”, gdzie popularyzował nowoczesne metody upraw i nawożenia. W 1911 roku objął kierownictwo Rolniczej Stacji Doświadczalnej w Kutnie, gdzie z powodzeniem wdrażał metody naukowe w praktyce rolniczej. W 1915 roku rozpoczął wykłady w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, która po odzyskaniu niepodległości przekształciła się w jedną z najważniejszych uczelni rolniczych w Polsce. Staniszkis został tam profesorem zwyczajnym, specjalizując się w chemii rolnej i uprawie roślin.
Jego działalność dydaktyczna była szeroko ceniona – słynął z rzetelnych, praktycznych wykładów oraz nacisku na eksperymentalne podejście do rolnictwa. Stworzył Zakład Uprawy Roślin, brał udział w organizacji Pola Doświadczalnego w Skierniewicach i pracował nad popularyzacją uprawy roślin pastewnych. Działał również w Senacie uczelni i uczestniczył w pracach instytucji wspierających rozwój nauk rolniczych, takich jak Muzeum Przemysłu i Rolnictwa czy Instytut Meteorologiczny.
W czasie I wojny światowej został wiceburmistrzem Kutna, pełniąc ważną funkcję administracyjną w trudnym okresie okupacji. Po wojnie całkowicie oddał się pracy publicznej. W 1919 roku został wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Mandat poselski pełnił przez kolejne szesnaście lat, aż do 1935 roku, przez cztery kadencje. W 1930 roku przeszedł do Stronnictwa Narodowego. Jako poseł był aktywnym uczestnikiem prac legislacyjnych nad reformą rolną, polityką agrarną i edukacją wiejską. Należał do najbardziej zaangażowanych przedstawicieli ruchu narodowego w zakresie spraw wiejskich.
Obok działalności sejmowej przez lata był też radnym Warszawy. Jego zaangażowanie w sprawy gospodarcze stolicy, szczególnie w aspekcie komunalnym i agrarnym, budowało jego pozycję jako jednego z najważniejszych ekspertów narodowej demokracji w sprawach rolnictwa. W uznaniu zasług został 11 listopada 1937 roku odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Nieodłączną częścią jego działalności była także aktywność ideologiczna. W 1937 roku został sygnatariuszem „Zasad programu narodowo-radykalnego” – dokumentu, który wyznaczał radykalne linie ideowe dla młodego pokolenia narodowców. Choć sam należał do starszego pokolenia, był otwarty na współpracę z młodymi radykałami związanymi z Bolesławem Piaseckim. W tym samym czasie objął funkcję skarbnika Stronnictwa Narodowego, a w 1939 roku został jego wiceprzewodniczącym. Jednocześnie kierował organizacją partyjną w okręgu łomżyńskim.
W latach trzydziestych jego nazwisko pojawiało się w kontekście kontrowersyjnej praktyki tzw. getta ławkowego na uczelniach wyższych, w tym w SGGW. Według części świadectw, w tym prof. Marka Urbana, Staniszkis był przeciwnikiem segregacji studentów ze względu na pochodzenie etniczne. Jednak inne źródła, zwłaszcza z ówczesnej prasy Stronnictwa Narodowego, wskazują, że jako dziekan Wydziału Rolnego mógł popierać tę formę wykluczenia. Rozbieżności te pozostają do dziś przedmiotem sporu wśród historyków, jednak pokazują one również złożoność jego postawy i wpływ silnych ideologii na środowisko akademickie II Rzeczypospolitej.
Po wybuchu II wojny światowej Staniszkis nie wycofał się z życia publicznego. W końcu września 1939 roku został członkiem Komitetu Obywatelskiego przy dowództwie Armii „Warszawa”, powołanego przez generała Juliusza Rómmla. Po kapitulacji miasta, zgodnie z warunkami poddania, Niemcy zażądali wydania dwunastu zakładników – ludzi zaufania publicznego, którzy mieli stanowić gwarancję porządku. Witold Staniszkis był jednym z nich. Choć formalnie pozostawał pod nadzorem okupanta, nie przerwał działalności społecznej. Włączył się w organizację konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego oraz Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej. Pomagał rodzinom osób aresztowanych, wspierał ofiary represji, dbał o utrzymanie więzi społecznych w warunkach okupacji.
W nocy z 17 na 18 maja 1941 roku został aresztowany przez gestapo. Trafił do więzienia na Pawiaku, gdzie przebywał ponad dwa miesiące. 23 lipca został wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz w transporcie liczącym około 350 więźniów, głównie przedstawicieli warszawskiej inteligencji. Wśród współwięźniów byli m.in. Roman Rybarski, wybitny ekonomista i polityk narodowy, Józef Noji, rekordzista Polski w biegach długodystansowych, oraz działacze PPS i Falangi. Witold Staniszkis zmarł w Auschwitz 21 listopada 1941 roku. Został zamordowany przez niemieckich nazistów. Wiek i autorytet nie ochroniły go przed brutalnością systemu, który za cel obrał sobie fizyczne unicestwienie polskiej inteligencji.
Jego symboliczny grób znajduje się na Starych Powązkach w Warszawie. Stanowi on miejsce pamięci nie tylko samego profesora, ale całej generacji polskich patriotów, którzy zginęli w walce o wolność kraju. Wśród jego dzieci wyróżniał się syn, Witold Wincenty Staniszkis, urodzony 4 października 1908 roku w Krakowie. Był on wybitnym inżynierem hydrotechnikiem, pracownikiem naukowym i aktywnym działaczem politycznym. Podobnie jak ojciec, związał się z ruchem narodowym – działał w Obozie Wielkiej Polski oraz w Ruchu Narodowo-Radykalnym „Falanga”. Po wojnie kontynuował pracę naukową i inżynierską. Zmarł 28 lutego 2008 roku w Warszawie, dożywając niemal stu lat.
Postać Witolda Teofila Staniszkisa, choć dziś rzadko wspominana w podręcznikach, zasługuje na miejsce w historii Polski. Był człowiekiem nauki, który łączył wiedzę z praktyką; politykiem, który próbował pogodzić przekonania ideowe z troską o rozwój kraju; i wreszcie człowiekiem, który zapłacił najwyższą cenę za wierność wartościom. Jego życie to opowieść o Polsce przełomu XIX i XX wieku – Polsce inteligenckiej, wiejskiej, narodowej, uczciwej, ale też targanej sprzecznościami. To również opowieść o losie elity, którą zniszczyła totalitarna machina wojny. Jego potomkowie, w tym wnuczka Jadwiga Staniszkis – wybitna socjolożka – nieśli dalej tradycję pracy intelektualnej i społecznego zaangażowania. Dziś pamięć o nim jest obowiązkiem – nie tylko rodziny, ale całej wspólnoty narodowej, którą reprezentował.
Przemysław Pawlak
Leave feedback about this