Władysław Grabski to jedna z najważniejszych postaci w historii gospodarczej i politycznej II Rzeczypospolitej. Ekonomista, historyk, działacz polityczny związany z Narodową Demokracją, dwukrotny premier oraz minister skarbu, pozostawił po sobie dziedzictwo, które wpłynęło na kształt odradzającego się państwa polskiego.
Jego największym osiągnięciem była reforma walutowa z 1924 roku, dzięki której Polska uzyskała stabilną walutę – złotego. Jego działalność obejmowała także szeroko pojętą politykę społeczną i ekonomiczną, ze szczególnym uwzględnieniem reform rolnych oraz działań na rzecz poprawy warunków życia ludności wiejskiej.
Jako polityk, Grabski brał udział w kluczowych wydarzeniach kształtujących II Rzeczpospolitą – od prac w rosyjskiej Dumie, przez działalność w Komitecie Narodowym Polskim, aż po objęcie stanowiska premiera i ministra skarbu. Jego reformy nie tylko stabilizowały finanse młodego państwa, ale również wpłynęły na dalszy rozwój gospodarczy Polski.
I. Młodość i wykształcenie Władysława Grabskiego
Władysław Grabski urodził się 7 lipca 1874 roku w Borowie, w zamożnej rodzinie ziemiańskiej herbu Pomian. Jego przodkowie wywodzili się z Kujaw i pełnili ważne funkcje administracyjne i wojskowe w Rzeczypospolitej. Ojciec Władysława, Feliks Grabski, był właścicielem ziemskim, który dzięki dochodom z uprawy buraków cukrowych zgromadził znaczny majątek. Matka, Stanisława Mittelstaedt, pochodziła z rodziny o niemieckich korzeniach, co dało młodemu Grabskiego możliwość poznania różnych kultur i tradycji.
Edukację rozpoczął w Warszawie, gdzie uczęszczał do V Gimnazjum Filologicznego. Już w młodym wieku przejawiał zainteresowania naukowe i społeczne, angażując się w działalność tajnych kółek samokształceniowych. Początkowo pod wpływem idei socjalistycznych, z czasem zmienił swoje poglądy, przechodząc na pozycje narodowo-demokratyczne. W przeciwieństwie do swojego brata Stanisława, który aktywnie działał w ruchu socjalistycznym, Władysław skupił się na kwestiach ekonomicznych i agrarnych.
Po ukończeniu gimnazjum w 1892 roku wyjechał na studia do Francji. W latach 1892–1894 kształcił się w École des Sciences Politiques w Paryżu, gdzie zgłębił zagadnienia administracji i polityki gospodarczej. Równolegle studiował historię i ekonomię na Sorbonie. Jego prace naukowe z tego okresu dotyczyły zagadnień agrarnych – szczególnie interesowała go sytuacja chłopstwa i rozwój rolnictwa w Europie Zachodniej. Napisał m.in. pracę dyplomową poświęconą sądownictwu sejmowemu w Królestwie Polskim w 1828 roku, co wskazuje na jego wczesne zainteresowanie polskim systemem politycznym i gospodarczym.
Po zakończeniu studiów wrócił do Polski, ale nie na długo – postanowił kontynuować naukę za granicą. W latach 1896–1897 studiował agronomię na Uniwersytecie w Halle, zdobywając wiedzę praktyczną z zakresu nowoczesnych metod uprawy i zarządzania gospodarstwem rolnym. Pobyt w Niemczech ugruntował jego przekonanie o kluczowej roli edukacji rolniczej w unowocześnianiu gospodarki.
W 1897 roku śmierć ojca zmusiła Grabskiego do powrotu do rodzinnego majątku w Borowie. Zamiast skupić się wyłącznie na zarządzaniu ziemią, podjął szeroką działalność społeczną i gospodarczą. W 1899 roku założył w Kutnie jedną z pierwszych w Królestwie Polskim rolniczych stacji doświadczalnych, która miała wspierać modernizację rolnictwa. Był także twórcą spółdzielni mleczarskiej, kółek rolniczych oraz kas spółdzielczych dla chłopów. Jego inicjatywy miały na celu poprawę warunków życia ludności wiejskiej poprzez edukację i wspieranie lokalnej przedsiębiorczości.
Działalność Grabskiego w tym okresie była świadectwem jego przekonania, że reforma gospodarcza musi zaczynać się od dołu – od poprawy sytuacji na wsi i wsparcia dla drobnych rolników. Był jednym z pierwszych polskich ekonomistów, którzy dostrzegali potencjał spółdzielczości jako narzędzia modernizacji. Jego publikacje, takie jak Kwestia agrarna we Francji oraz Praca społeczna na wsi w Niemczech, ukazywały go jako analityka, który dostrzegał nie tylko problemy, ale także konkretne rozwiązania dla polskiego rolnictwa.
Lata młodości i edukacji miały kluczowy wpływ na dalszą karierę Grabskiego. Jego wszechstronne wykształcenie, doświadczenie zdobyte za granicą oraz praktyczna działalność społeczna ukształtowały go jako polityka, który w przyszłości odegrał fundamentalną rolę w budowie gospodarki II Rzeczypospolitej.
II. Kariera polityczna i działalność publiczna
Po powrocie do Polski Władysław Grabski nie ograniczył się jedynie do pracy naukowej i działalności gospodarczej. Wkrótce zaangażował się w życie polityczne, co doprowadziło go do objęcia kluczowych stanowisk państwowych. Jego działalność polityczna rozpoczęła się od pracy w organizacjach rolniczych, lecz szybko rozszerzyła się na szersze zagadnienia gospodarcze i społeczne. Był zwolennikiem modernizacji kraju poprzez reformy strukturalne i gospodarcze, a jednocześnie przeciwnikiem radykalnych zmian społecznych.
Grabski swoją polityczną drogę rozpoczął w 1905 roku, gdy został członkiem Ligi Narodowej – tajnej organizacji kierowanej przez Romana Dmowskiego, której celem była walka o polityczne i gospodarcze wzmocnienie Polaków w ramach imperium rosyjskiego. W tym samym roku, w okresie rewolucji 1905 roku, został na krótko aresztowany przez władze rosyjskie za działalność społeczną wśród chłopów. Mimo to w wyborach do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego uzyskał mandat poselski, reprezentując Narodową Demokrację. Jako deputowany w latach 1905–1912 trzykrotnie zasiadał w rosyjskim parlamencie.
Jego działalność w Dumie koncentrowała się na kwestiach gospodarczych, szczególnie na problemach polskiej wsi. Uważał, że poprawa sytuacji chłopów jest kluczowa dla rozwoju państwa, dlatego dążył do reformy rolnej, wspierania polskiej spółdzielczości oraz podnoszenia poziomu edukacji rolniczej. W swoich wystąpieniach wielokrotnie podkreślał, że chłopi stanowią większość społeczeństwa i to właśnie od ich sytuacji zależy przyszłość kraju.
Po wybuchu I wojny światowej Grabski zaangażował się w działalność Komitetu Narodowego Polskiego, który działał na rzecz odbudowy niepodległej Polski. W 1915 roku, gdy Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecką i austro-węgierską, przeniósł się do Rosji, gdzie stanął na czele Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego. Organizacja ta zajmowała się pomocą dla polskich uchodźców oraz reprezentowaniem interesów Polaków na arenie międzynarodowej.
Po rewolucji lutowej w Rosji w 1917 roku Grabski został członkiem Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego, która miała zajmować się uregulowaniem stosunków polsko-rosyjskich. Po wybuchu rewolucji październikowej i przejęciu władzy przez bolszewików wrócił do Polski, gdzie zajął się działalnością państwową. 26 października 1918 roku objął stanowisko ministra rolnictwa i dóbr koronnych w rządzie Józefa Świeżyńskiego.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Grabski został jednym z czołowych polityków odrodzonego państwa. W latach 1919–1922 był posłem na Sejm Ustawodawczy, gdzie z ramienia Związku Ludowo-Narodowego brał udział w pracach nad konstytucją i polityką gospodarczą. Jako ekspert ds. ekonomicznych odegrał kluczową rolę w kształtowaniu polskiego systemu skarbowego. 13 grudnia 1919 roku objął stanowisko ministra skarbu w rządzie Leopolda Skulskiego.
W tym okresie Grabski starał się stabilizować finanse państwa, jednak wybuch wojny polsko-bolszewickiej i trudna sytuacja gospodarcza uniemożliwiły przeprowadzenie głębszych reform. Jego plan walki z inflacją, polegający na równoważeniu budżetu i waloryzacji podatków, został przerwany przez kryzys polityczny i dymisję rządu w czerwcu 1920 roku.
Mimo tego Grabski nie zniknął z życia politycznego. 23 czerwca 1920 roku został mianowany premierem, jednak jego pierwszy rząd przetrwał tylko miesiąc. W obliczu klęski na froncie wschodnim i ofensywy Armii Czerwonej podjął się misji negocjacji z państwami Ententy podczas konferencji w Spa, gdzie uzyskał deklarację pomocy dla Polski, lecz za cenę poważnych ustępstw terytorialnych. Po nieudanych negocjacjach podał się do dymisji 24 lipca 1920 roku.
Jego powrót do rządu nastąpił w 1923 roku, kiedy po kryzysie hiperinflacyjnym i załamaniu finansów państwa ponownie objął urząd ministra skarbu. Jego misja uzdrowienia gospodarki była niezwykle trudna, a próby stabilizacji kursu waluty i reform skarbowych nie przyniosły natychmiastowych efektów. Grabski podał się do dymisji po kilku miesiącach, gdy Sejm nie poparł jego polityki.
Jednak w grudniu 1923 roku, w obliczu pogłębiającego się kryzysu gospodarczego, został ponownie mianowany premierem i ministrem skarbu, tym razem otrzymując szerokie pełnomocnictwa do przeprowadzenia reform. Był to moment przełomowy w jego karierze, gdyż to właśnie wtedy zrealizował reformę walutową, która na stałe wpisała go w historię Polski jako jednego z najważniejszych architektów jej systemu finansowego.
III. Reforma walutowa Władysława Grabskiego i jej konsekwencje
Objęcie przez Władysława Grabskiego urzędu premiera w grudniu 1923 roku było wynikiem głębokiego kryzysu gospodarczego i finansowego, który wstrząsał II Rzeczpospolitą. Kraj zmagał się z hiperinflacją, deficytem budżetowym oraz chaosem w administracji państwowej. Sytuacja ta wymagała natychmiastowych działań, a Grabski, jako ekonomista i pragmatyk, był jedyną osobą, której powierzono zadanie stabilizacji finansów. W grudniu 1923 roku otrzymał od Sejmu szerokie pełnomocnictwa, co pozwoliło mu działać bez konieczności każdorazowego uzyskiwania zgody parlamentu na wprowadzenie reform.
Najważniejszym elementem planu Grabskiego była reforma walutowa. Do tego czasu Polska posługiwała się marką polską, która była pozostałością po okupacji niemieckiej i nie miała żadnego realnego pokrycia w rezerwach złota czy dewiz. W wyniku hiperinflacji wartość marki spadała w zastraszającym tempie – w połowie 1923 roku miesięczna inflacja przekraczała 350%, a kurs dolara sięgał 9 milionów marek polskich. Taka sytuacja prowadziła do zubożenia społeczeństwa, spadku produkcji i braku zaufania do państwowych instytucji finansowych.
Grabski postanowił stworzyć nową, stabilną walutę – złotego polskiego. Reforma miała opierać się na trzech filarach: powołaniu niezależnego banku emisyjnego, zapewnieniu pokrycia dla nowej waluty oraz zrównoważeniu budżetu państwa. W styczniu 1924 roku powołano Bank Polski, który miał zastąpić dotychczasową Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Co ważne, bank ten nie podlegał rządowi, lecz był instytucją niezależną, co miało zapobiec przyszłym naciskom politycznym na emisję pieniądza.
W kwietniu 1924 roku oficjalnie wprowadzono złotego polskiego jako nową jednostkę walutową, przyjmując jego parytet na poziomie 1 złoty = 1 frank szwajcarski, co oznaczało mocne powiązanie waluty z systemem międzynarodowym. Początkowo złoty był stabilny i uznawany za jedną z najsilniejszych walut w Europie Środkowo-Wschodniej.
Kolejnym krokiem reformy była redukcja wydatków budżetowych i zwiększenie dochodów państwa. Grabski postanowił wprowadzić rygorystyczną politykę fiskalną – podwyższono podatki, zredukowano zatrudnienie w administracji oraz ograniczono wydatki na armię i koleje państwowe. Kluczowym elementem było również wprowadzenie podatku majątkowego, który miał na celu zwiększenie wpływów do budżetu i zmniejszenie deficytu.
Początkowe efekty reformy były bardzo pozytywne – inflacja została zahamowana, wartość złotego ustabilizowana, a sytuacja gospodarcza zaczęła się poprawiać. Polska zaczęła odzyskiwać zaufanie zagranicznych inwestorów, a społeczeństwo miało poczucie większej stabilności. Reformy Grabskiego uznawano za jedno z największych osiągnięć gospodarczych tamtego okresu.
Jednak sukces nie trwał długo. W 1925 roku Polska popadła w konflikt gospodarczy z Niemcami, który doprowadził do wojny celnej. Niemcy nałożyły embargo na import polskiego węgla, co poważnie osłabiło eksport i wpłynęło na spadek dochodów budżetowych. Kryzys gospodarczy pogłębił się, a rząd Grabskiego znalazł się pod silną presją polityczną.
Dodatkowo, Bank Polski, który miał dbać o stabilność złotego, odmówił interwencji na rynku walutowym, gdy w połowie 1925 roku złoty zaczął tracić na wartości. W efekcie kurs waluty zaczął gwałtownie spadać, co doprowadziło do załamania systemu finansowego. Grabski, nie mogąc liczyć na wsparcie Sejmu ani Banku Polskiego, 13 listopada 1925 roku podał się do dymisji.
Mimo że reforma walutowa nie utrzymała się w pełni, jej znaczenie dla polskiej gospodarki było ogromne. Władysław Grabski stworzył podwaliny pod stabilny system finansowy, który umożliwił rozwój II Rzeczypospolitej w kolejnych latach. Jego decyzje pozwoliły na ugruntowanie roli złotego jako narodowej waluty, a jego koncepcje gospodarcze stały się podstawą późniejszych reform.
Jego reforma, mimo trudności, uchroniła Polskę przed dalszym chaosem inflacyjnym i umożliwiła budowę nowoczesnej polityki skarbowej. Chociaż Grabski odszedł z polityki, jego wpływ na kształtowanie polskiego systemu finansowego był niepodważalny.
IV. Działalność naukowa i publicystyczna Władysława Grabskiego
Po zakończeniu kariery politycznej w 1925 roku Władysław Grabski nie wycofał się całkowicie z życia publicznego. Jego doświadczenie ekonomiczne i polityczne, a także dokonania w zakresie reform gospodarczych sprawiły, że stał się autorytetem w dziedzinie finansów i ekonomii. W kolejnych latach poświęcił się przede wszystkim pracy naukowej oraz publicystycznej, przekazując swoje przemyślenia dotyczące gospodarki, społeczeństwa i polityki.
Grabski wrócił do działalności akademickiej, obejmując stanowisko profesora polityki ekonomicznej w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) w Warszawie. W latach 1926–1928 pełnił funkcję rektora tej uczelni, a następnie do 1929 roku był jej prorektorem. Był zwolennikiem praktycznego podejścia do nauki, propagując nowoczesne metody zarządzania gospodarstwami rolnymi oraz rozwój spółdzielczości wiejskiej. Jego badania i wykłady dotyczyły głównie problemów agrarnych, systemów gospodarczych oraz finansów publicznych.
Oprócz działalności akademickiej, Grabski aktywnie uczestniczył w pracach Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków Polskich, którego był prezesem w latach 1928–1934, a później honorowym przewodniczącym. Organizacja ta miała na celu rozwój badań nad gospodarką, finansami oraz polityką ekonomiczną w Polsce.
Jednym z najważniejszych osiągnięć Grabskiego w dziedzinie publicystyki było wydanie licznych prac naukowych i książek, w których podsumowywał swoje poglądy na temat ekonomii i polityki państwowej. W 1926 roku opublikował zbiór artykułów O własnych siłach, w którym analizował stan polskiej gospodarki i wskazywał kierunki jej dalszego rozwoju. W książce tej podkreślał, że kluczem do silnego państwa jest samodzielność ekonomiczna oraz odpowiedzialna polityka finansowa, uniezależniona od nacisków zewnętrznych.
Najważniejszym dziełem Grabskiego była jednak książka Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), opublikowana w 1927 roku. W publikacji tej szczegółowo opisał przebieg reformy walutowej, swoje decyzje polityczne oraz trudności, z jakimi musiał się zmierzyć jako premier i minister skarbu. Przedstawił także swoją wizję polityki gospodarczej, która miała na celu długofalowy rozwój Polski poprzez stabilizację finansową, rozwój przemysłu i nowoczesne zarządzanie rolnictwem.
Jego kolejne prace, takie jak Wieś i folwark. Drobne i duże gospodarstwa rolne ze stanowiska ekonomicznego (1930) oraz Historia wsi w Polsce (1935), były poświęcone problematyce agrarnej. Grabski uważał, że rozwój wsi i modernizacja rolnictwa są kluczowe dla przyszłości państwa. W swoich badaniach porównywał polskie gospodarstwa z modelami funkcjonującymi w Europie Zachodniej, podkreślając potrzebę reform i edukacji rolniczej.
W 1935 roku opublikował jedno z najbardziej wpływowych dzieł swoich czasów – Idea Polski. W książce tej dokonał analizy głównych nurtów politycznych II Rzeczypospolitej, odnosząc się do dorobku zarówno obozu narodowego, jak i piłsudczykowskiego. Grabski wyrażał przekonanie, że silne państwo powinno być oparte na stabilnych instytucjach gospodarczych i społecznych, a nie na doraźnych decyzjach politycznych. W publikacji tej zawarł również swoje refleksje na temat rządów Józefa Piłsudskiego oraz skutków zamachu majowego z 1926 roku.
Podczas kryzysu gospodarczego lat 30. XX wieku Grabski wielokrotnie zabierał głos w debacie publicznej, publikując artykuły oraz występując na konferencjach naukowych. Był zwolennikiem polityki inwestycyjnej Eugeniusza Kwiatkowskiego, która zakładała rozbudowę infrastruktury i industrializację kraju. Jego analizy ekonomiczne i propozycje reform były wykorzystywane w dyskusjach na temat polityki skarbowej i rozwoju gospodarczego II RP.
W 1936 roku, z jego inicjatywy, na SGGW utworzono Instytut Socjologii Wsi, który zajmował się badaniami nad sytuacją polskiego rolnictwa, strukturą społeczną wsi oraz możliwościami modernizacji rolnictwa. Był to jeden z pierwszych tego typu ośrodków badawczych w Polsce, a jego działalność miała znaczący wpływ na rozwój socjologii wsi jako odrębnej dyscypliny naukowej.
Pod koniec życia Grabski nadal angażował się w działalność naukową i społeczną. Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Instytutu Społecznego oraz Międzynarodowego Instytutu Rolniczego w Rzymie. Pomimo wycofania się z polityki, jego autorytet w dziedzinie ekonomii i finansów pozostawał niepodważalny.
Zmarł 1 marca 1938 roku w Warszawie po długiej chorobie nowotworowej. Jego pogrzeb stał się okazją do oddania hołdu człowiekowi, który w kluczowym momencie historii Polski zdołał przeprowadzić jedną z najważniejszych reform gospodarczych II Rzeczypospolitej. Pochowany został na warszawskich Powązkach, gdzie do dziś znajduje się jego grób.
Działalność naukowa i publicystyczna Władysława Grabskiego miała ogromny wpływ na rozwój polskiej myśli ekonomicznej. Jego reformy, analizy i koncepcje do dziś stanowią ważny element historii gospodarczej Polski. Był nie tylko wybitnym politykiem i ekonomistą, ale także myślicielem, który potrafił patrzeć na przyszłość kraju w sposób długofalowy i odpowiedzialny.
Tomasz Kawalec
Leave feedback about this