Julian Dunajewski (1821 – 1907) pochodził z galicyjskiej rodziny szlacheckiej herbu Sas z Dunajowa k. Lwowa, o tradycjach urzędniczych i inteligenckich. Jego ojciec był urzędnikiem w administracji austriackiej, co miało wpływ na jego przyszłą karierę. Wychowywał się w środowisku, w którym edukacja była traktowana priorytetowo.
Nie zachowało się wiele szczegółowych informacji na temat jego życia rodzinnego, jednak wiadomo, że był osobą bardzo zdyscyplinowaną i oddaną pracy naukowej oraz politycznej. Jego bliscy opisywali go jako człowieka surowego, ale sprawiedliwego, który wyznawał zasadę, że obowiązek wobec państwa i społeczeństwa stoi ponad prywatnym interesem. Wczesne lata życia spędził w Nowym Sączu, gdzie ukończył jezuickie gimnazjum (do 1839 r.). Następnie podjął studia ekonomiczne: najpierw na Uniwersytecie Lwowskim (1839–1842), a przez rok także na uczelni w Wiedniu (1839–1840). W 1849 r. związał się z Uniwersytetem Jagiellońskim, rozpoczynając pracę jako asystent w Katedrze Umiejętności Politycznych i Statystyki. Stopień doktora praw uzyskał w 1850 r., broniąc dysertacji O instytucjach gmiannych.
Dunajewski był znany ze swojej wyjątkowej inteligencji oraz umiejętności analitycznego myślenia. Był osobą niezwykle pracowitą, co pozwoliło mu osiągnąć wysoką pozycję w świecie nauki i polityki. Jednocześnie cechowała go pewna szorstkość w kontaktach z ludźmi – był człowiekiem stanowczym, niechętnie ustępującym pod naciskiem opinii publicznej.
Był także perfekcjonistą i zwolennikiem ścisłego przestrzegania zasad. W jego przekonaniu finanse publiczne powinny być prowadzone z najwyższą starannością, a budżet państwa powinien być zawsze zrównoważony.
Dunajewski prowadził życie skromne i uporządkowane. W przeciwieństwie do wielu ówczesnych polityków i arystokratów, nie otaczał się luksusem i nie prowadził ekstrawaganckiego trybu życia. Był człowiekiem całkowicie oddanym pracy – zarówno naukowej, jak i politycznej.
W latach 1850–1855, będąc zastępcą profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim, specjalizował się w prawie karnym, naukach politycznych oraz statystyce. Z rekomendacji austriackiego ministra oświaty, hrabiego Leona Thuna, w 1855 roku otrzymał stanowisko profesorskie na Akademii Prawa w Bratysławie. Spędził tam pięć lat: początkowo jako profesor nadzwyczajny, a od 1856 roku jako profesor zwyczajny w Katedrze Statystyki. W latach 1860–1861 wykładał na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie kierował Katedrą Ekonomii Politycznej i Prawa Administracyjnego. W 1861 roku ponownie związał się z Uniwersytetem Jagiellońskim – objął kierownictwo Katedry Umiejętności Politycznych, Statystyki i Prawa Administracyjnego Austriackiego. Dwukrotnie był dziekanem Wydziału Prawa (1862/1863, 1867/1868), trzykrotnie rektorem (1864/1865, 1868/1869, 1879/1880) oraz trzykrotnie prorektorem (1865/1866, 1869/1870, 1880/1881).
Aktywnie angażował się także w politykę, reprezentując konserwatywny nurt austro-polski. Sprzeciwiał się powstaniu styczniowemu. W latach 1864–1873 zasiadał w Oddziale Politycznym i pełnił funkcję posła do Sejmu Krajowego we Lwowie. W 1870 roku został członkiem Rady Państwa, a od 1873 roku aż do śmierci był posłem w parlamencie wiedeńskim. W latach 1880–1891 sprawował urząd ministra skarbu Austrii, stając się jednym z najbardziej wpływowych ludzi c.k. monarchii.
Dunajewski miał wielu zwolenników, zwłaszcza wśród ekonomistów i polityków, którzy doceniali jego konsekwencję oraz skuteczność w zarządzaniu finansami państwa. Współcześni mu komentatorzy podkreślali, że był jednym z nielicznych polityków tamtej epoki, którzy potrafili skutecznie zarządzać finansami publicznymi. Zgadzano się, że jego reformy podatkowe i budżetowe uratowały Austro-Węgry przed kryzysem finansowym. Dzięki jego polityce walutowej monarchia uzyskała stabilność gospodarczą, co pozytywnie wpłynęło na rozwój handlu i przemysłu. Wielu jego współpracowników uważało go za wybitnego specjalistę w dziedzinie finansów publicznych, a jego reformy były postrzegane jako wzorcowe dla innych państw europejskich.
Nie brakowało jednak również głosów krytycznych. Opozycja zarzucała mu, że jego polityka fiskalna była zbyt restrykcyjna i nie uwzględniała potrzeb społecznych. Jego najczęściej krytykowane decyzje obejmowały: wprowadzenie surowych oszczędności budżetowych, które ograniczyły wydatki na cele społeczne i edukację; zastosowanie surowych oszczędności budżetowych, które ograniczyły wydatki na cele społeczne i edukację; podniesienie podatków pośrednich, które dotknęły głównie uboższe warstwy społeczne; brak wystarczających działań na rzecz rozwoju przemysłu w Galicji – mimo że wspierał infrastrukturę, to nie wdrożył szeroko zakrojonych reform industrializacyjnych.
Jednym z jego krytyków był hrabia Kazimierz Badeni, który uważał, że polityka Dunajewskiego była zbyt konserwatywna i nie uwzględniała rosnących aspiracji społecznych w Galicji.
Reformy Dunajewskiego były także szeroko komentowane poza granicami Austro-Węgier. Jego politykę fiskalną chwalili niemieccy i francuscy ekonomiści, którzy uważali, że stanowiła ona przykład skutecznego zarządzania finansami publicznymi w trudnych warunkach gospodarczych.
Wielu ekspertów podkreślało, że Dunajewski był jednym z pierwszych polityków XIX wieku, którzy wdrożyli nowoczesne zasady zarządzania budżetem państwa, bazujące na pragmatyzmie i ścisłej kontroli wydatków.
W latach 1867–1880 przez stanowisko ministra skarbu w Cesarstwie Austro-Węgierskim przewinęło się aż siedem osób. Ósmym w tej roli został Julian Dunajewski, który stanął przed ogromnym wyzwaniem – deficytem budżetowym wynoszącym 12,7 miliona guldenów. Państwo wciąż odczuwało skutki załamania na giełdzie wiedeńskiej z 1873 roku, a dodatkowe obciążenia finansowe wynikały z kosztów związanych z okupacją Bośni i Hercegowiny.
Dunajewski doskonale zdawał sobie sprawę, że funkcja ministra skarbu przypomina beczkę prochu – od początku panowania cesarza Franciszka Józefa finanse państwa pozostawały w stanie permanentnego kryzysu, a kolejne długi ratowano interwencjami bankierów. Brakowało jednolitej polityki fiskalnej i planu naprawczego dla chaotycznie zaciąganych pożyczek. Wydatki rosły szybciej niż dochody, a żadne ministerstwo nie zamierzało ograniczać swojego budżetu. Niemcy z niepokojem patrzyli na nominację Polaka, obawiając się, że pod jego rządami finanse imperium jeszcze bardziej pogrążą się w chaosie. Cesarz jednak liczył, że Dunajewski uprości i wzmocni system finansowy.
Nowy minister skarbu rozpoczął urzędowanie od reorganizacji ministerstwa. Na stanowiska radców powołał Witolda Korytowskiego (prawnika) i Habdanka Hankiewicza (docenta statystyki). W siedzibie ministerstwa coraz częściej rozbrzmiewał język polski, co było nowością w dotychczas niemieckojęzycznej administracji.
Działania Dunajewskiego nabrały tempa. Jego pierwszym krokiem było powołanie do życia Österreichische Länderbank – Banku Krajów Koronnych. Uważał, że brak państwowej kontroli nad systemem bankowym był jedną z przyczyn kryzysu z 1873 roku. Nie zamierzał uzależniać finansów Austrii od banku Rothschilda i jego Creditanstalt, dlatego nawiązał współpracę z francuską Union Générale – katolicką instytucją finansową kierowaną przez Eugène’a Bontoux, byłego dyrektora kolei Südbahn Rothschilda. Kapitał zakładowy Länderbanku wyniósł 40 milionów złotych guldenów, a jego prezesem został hrabia Ludwik Wodzicki.
Ostatecznie Länderbank uniezależnił się od francuskiej spółki i stał się instytucją stricte austriacką, wspierającą liczne przedsięwzięcia infrastrukturalne. Bank finansował m.in. Austriackie Towarzystwo Górnictwa Alpejskiego, inwestycje w Galicji i państwach bałkańskich, a także przyczynił się do powstania trzech wpływowych dzienników: „Presse”, „Fremdblatt” (organ Ministerstwa Spraw Zagranicznych) i „Wiener Extrablatt”.
Gdy po krachu giełdowym w Paryżu bank stanął przed trudnościami, Dunajewski zmuszony był pogodzić się z Rothschildem, aby zapewnić finansowanie planu upaństwowienia kolei północnej.
Minister skarbu miał w swoich kompetencjach system podatkowy, cła, budżety resortów, długi publiczne i dochody państwa. Odpowiadał również za zarządzanie fabrykami przemysłu tytoniowego, kopalniami soli, grami losowymi, papierami wartościowymi i mennicami.
Dunajewski, jako konserwatywny liberał czerpiący inspirację z myśli Adama Smitha, Jean-Baptiste Saya i Charlesa Raua, w grudniu 1882 roku wprowadził monopol tytoniowy oraz nowe podatki pośrednie. Obciążył nimi cukier, oleje mineralne, piwo i wódkę, nie przejmując się specjalnie tym, że podatek propinacyjny dotknie galicyjskich ziemian.
Podniósł również cła na kawę i herbatę oraz wprowadził nowe daniny od nieruchomości, gier losowych i obrotów giełdowych. Dodatkowo powołał komisje oszczędnościowe, które miały pilnować wydatków ministerstw. Jego reformy zmierzały do trwałej restrukturyzacji budżetu i zwiększenia dochodów państwa.
Rządy Dunajewskiego przypadły na okres sprzyjającej koniunktury gospodarczej – przemysł i rolnictwo rozwijały się dynamicznie, handel kwitł, a wymiana towarowo-pieniężna nabierała tempa.
Gdy obejmował urząd, deficyt budżetowy wynosił 37,4 mln złotych reńskich (1881 r.), a w 1883 roku wzrósł do 39 mln złr.. Jednak już w 1885 roku udało się go obniżyć do 6 mln złr., a 1888 rok był ostatnim rokiem deficytu. W 1889 roku budżet wykazał nadwyżkę w wysokości 169 tys. złr., a dochody państwa wzrosły o 15%.
Reformy Dunajewskiego miały ogromne znaczenie dla przyszłości monarchii habsburskiej. Dzięki jego polityce udało się utrzymać stabilność gospodarczą przez kolejne dekady. Wiarygodność Austro-Węgier na rynkach międzynarodowych została zwiększona. Ponadto ograniczono inflację i ustabilizowano kurs waluty. Zredukowano dług publiczny, co pozwoliło na dalszy rozwój infrastruktury i przemysłu.
Działania Dunajewskiego miały również znaczenie dla przyszłości Galicji i Polski. Choć jego reformy nie rozwiązały wszystkich problemów regionu, to dzięki inwestycjom infrastrukturalnym Galicja stała się lepiej skomunikowana z resztą Europy, co sprzyjało rozwojowi gospodarczemu. Reforma podatkowa umożliwiła bardziej efektywne finansowanie lokalnych instytucji. Wzrost autonomii Galicji pozwolił na rozwój polskich instytucji politycznych i kulturalnych, co miało kluczowe znaczenie w okresie przed odzyskaniem niepodległości przez Polskę.
Wielu historyków uważa, że polityka Dunajewskiego – choć nie zawsze popularna – stworzyła solidne fundamenty dla przyszłego rozwoju Galicji jako autonomicznego regionu w ramach monarchii austro-węgierskiej.
Mimo kontrowersji i krytyki, Dunajewski pozostaje postacią, której dorobek w dziedzinie ekonomii i polityki finansowej jest nadal przedmiotem badań i analiz historycznych. Był przykładem człowieka, który potrafił połączyć teorię ekonomiczną z praktyką polityczną, a jego dokonania miały długofalowy wpływ na przyszłość regionu i całej Europy Środkowej.
Tomasz Kawalec
Leave feedback about this