20 września 1942 roku płk Ignacy Oziewicz ps. „Czesław” wydał rozkaz nr 1/42, w którym oficjalnie ogłoszono powstanie Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ). Była to odpowiedź na wcześniejsze napięcia i podziały w środowisku narodowym, dotyczące scalenia Narodowej Organizacji Wojskowej z Armią Krajową. Formacja NSZ powstała z połączenia części NOW sprzeciwiającej się wcieleniu do AK, Związku Jaszczurczego (ZJ) oraz kilkunastu mniejszych organizacji o profilu narodowym.
W pierwszym rozkazie dowódczym, podpisanym pseudonimem „Czesław Jenczewski”, płk Oziewicz ogłosił:
„Z dniem dzisiejszym obejmuję dowództwo Narodowych Sił Zbrojnych, w skład których weszły niezależnie pracujące w Kraju Organizacje Wojskowe o obliczu narodowym.”
Choć rozkaz formalizował istnienie NSZ, to realny proces ich tworzenia rozpoczął się już w lipcu 1942 roku, w momencie rozłamu w NOW i Stronnictwie Narodowym. Część struktur stanowczo sprzeciwiła się podporządkowaniu Armii Krajowej, co doprowadziło do powstania oddzielnej formacji zbrojnej. To właśnie wtedy po raz pierwszy pojawiła się nazwa „Narodowe Siły Zbrojne”, której autorem był Zbigniew Stypułkowski, działacz Stronnictwa Narodowego. Nazwa ta została użyta w komunikacie Tymczasowej Komisji Rządzącej SN z lipca 1942 roku:
„Zgodnie z dotychczasową linią polityczną obozu i postawą zajętą przez politycznych działaczy obozu oraz kierownictwo Narodowych Organizacji Wojskowych, TKR postanowiła kontynuować pracę nad organizacją SN oraz zdecydowanie zwalczać wszelkie próby uzależnienia narodowych sił zbrojnych od wojskowej emanacji sanacji, tj. PZP/ZWZ.”
Polityczne kierownictwo nad NSZ sprawowała Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (TNRP), złożona z przedstawicieli Wojennego Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego (secesjoniści z SN) oraz Organizacji Polskiej – tajnej struktury narodowo-radykalnej. TNRP była odpowiedzialna nie tylko za nadzór polityczny nad NSZ, ale również za utworzenie Służby Cywilnej Narodu – konspiracyjnej administracji cywilnej.
Organizacja NSZ opierała się na przedwojennym podziale administracyjnym Polski, uwzględniając również tereny należące do Niemiec przed 1939 r. Struktura dzieliła się na 6 Inspektoratów, obejmujących 17 Okręgów, te zaś rozbite były na Obwody, a dalej na Powiaty i Placówki. Na każdym szczeblu istniały komendy z odpowiednimi dowódcami. Taki podział terytorialny przypominał system organizacyjny Armii Krajowej.
W lutym 1943 roku NSZ ogłosiły swoją deklarację ideowo-programową. Już na wstępie jasno określono charakter organizacji:
„NSZ są formacją ideowo-wojskową Narodu Polskiego.”
NSZ deklarowały jednoczenie wszystkich Polaków niezależnie od podziałów partyjnych, którzy gotowi byli walczyć o niepodległe, suwerenne państwo:
„NSZ skupiają w swych szeregach, niezależnie od podziałów partyjnych, wszystkich Polaków zdecydowanych na bezwzględną walkę z każdym wrogiem o Państwo Narodu Polskiego w należnych Mu powiększonych granicach, oparte na zasadach sprawiedliwości i moralności chrześcijańskiej.”
Głównym celem terytorialnym NSZ było zdobycie granic zachodnich:
„NSZ – zbrojne ramię Narodu Polskiego, realizując wolę jego olbrzymiej większości, stawiają za swój pierwszy cel, zdobycie granic zachodnich na Odrze i Nissie Łużyckiej, jako naszych granic historycznych, jedynie i trwale zabezpieczających byt i rozwój Polski.”
Granice wschodnie, ustalone traktatem ryskim, miały pozostać nienaruszalne:
„Nasze granice wschodnie, ustalone traktatem ryskim, nie mogą podlegać dyskusji.”
Organizacja wyraźnie określała swoje stanowisko wobec komunistów i wszelkich prób narzucenia Polsce obcego ustroju:
„NSZ, stając na straży bezpieczeństwa i porządku odbudowującego się państwa, wystąpi zdecydowanie przeciw próbom uchwycenia władzy przez komunę oraz przeciw wszelkim elementom anarchii i ośrodkom terroru politycznego, niedopuszczającego do stanowienia przez Naród Polski o Jego ustroju i formie rządów.”
Deklaracja zapowiadała również formowanie nowoczesnej Armii Narodowej:
„NSZ jako formacja ideowo-wojskowa są zawiązkiem przyszłej Armji Narodowej. Szkoląc oraz wychowując oficerów i szeregowych w duchu Polskiej Ideologii Wojskowej, NSZ przygotowują kadry, których zadaniem będzie stworzenie wielkiej nowoczesnej Armji Narodowej.”
W czasie okupacji NSZ prowadziły działania konspiracyjne i zwalczały dywersję komunistyczną:
„W chwili obecnej NSZ poza pracami organizacyjno-wyszkoleniowemi, prowadzą walkę konspiracyjną z okupantem i likwidują dywersję komunistyczną. W razie gdyby akcja niemiecka zagrażała nam masowem wyniszczeniem NSZ pokierują zbiorowym oporem społeczeństwa.”
Plany NSZ uwzględniały wybuch ogólnonarodowego powstania po załamaniu militarnej potęgi Niemiec, w porozumieniu z aliantami:
„Właściwy czas dla ogólnonarodowego powstania uwarunkowany będzie załamaniem potęgi militarnej Niemiec i musi być uzgodniony z naszymi aliantami.”
Jednocześnie NSZ podkreślały swoją chęć współpracy w ramach wspólnej walki w kraju:
„NSZ dążą do scalenia akcji wojskowej w kraju pod rozkazami komendanta Sił Zbrojnych w Kraju.”
Na zakończenie, w Deklaracji wyraźnie zaznaczono powód utrzymywania odrębności oddziałów NSZ:
„Cele specjalne zawarte w Deklaracji NSZ oraz względy konspiracyjne uzasadniają zachowanie odrębności oddziałów NSZ w ramach Sił Zbrojnych w Kraju.”
Narodowe Siły Zbrojne przez wiele lat pomijane lub nawet opluwane, długo czekały na uznanie ze strony państwa. Pierwszym takim widocznym świadectwm był dekret przedostatniego Prezydenta RP na Uchodźstwie. 1 stycznia 1988 roku Kazmierz Sabbat ogłosił:
Żołnierze tej części Narodowych Sił Zbrojnych która, ze względu na stanowisko jej czynników kierowniczych, nie została scalona z Polskimi Siłami Zbrojnymi – Armią Krajową i którzy brali udział w walkach z okupantami w latach 1939-1945, spełnili swój obowiązek narodowy i żołnierski wobec Rzeczypospolitej Polskiej.
Ustawą z dnia 16 października 1992 roku, zatytułowaną Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające niektóre ustawy (Dz.U. Nr 90, poz. 451), Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego – ustanowiony jeszcze podczas wojny, 14 grudnia 1944 roku, przez Radę Polityczną NSZ – został oficjalnie uznany za polskie państwowe odznaczenie wojskowe. Odznaczenie to miało być nadawane za zasługi w latach 1939–1945. Wkrótce potem, rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 roku, określono wzór oraz szczegółowy tryb nadawania tego krzyża.
Dziesięć lat później, w związku z okrągłą rocznicą utworzenia formacji, Sejm RP VII kadencji – pod przewodnictwem Marszałek Sejmu Ewy Kopacz – w Uchwale z dnia 9 listopada 2012 roku złożył hołd Narodowym Siłom Zbrojnym. W treści uchwały stwierdzono:
„Siedemdziesiąt lat temu, w 1942 r., powstały Narodowe Siły Zbrojne, jedna z trzech największych polskich organizacji wojskowych walczących o wolną i niepodległą Polskę. Narodowe Siły Zbrojne utworzone zostały przez działaczy ruchu narodowego i realizowały program polityczny tego nurtu ideowego, akcentując szczególnie potrzebę walki z okupantem zarówno niemieckim, jak i sowieckim. Historyczną zasługą tej organizacji było wysunięcie przez jej środowisko polityczne postulatu powrotu Polski na Ziemie Zachodnie.”
„Narodowe Siły Zbrojne, zachowując swoją samodzielność, stały się częścią Sił Zbrojnych w Kraju podległych legalnym władzom RP na uchodźstwie i wniosły istotny wkład w walkę o niepodległość Rzeczypospolitej.”
„Po zakończeniu II wojny światowej żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych, a także członkowie Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, które przejęło spuściznę NSZ, byli zaciekle zwalczani przez komunistyczne siły bezpieczeństwa. Ostatnie oddziały zbrojne ruchu narodowego wytrwały w walce do przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych.”
„Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, czcząc ich pamięć, stwierdza, że Narodowe Siły Zbrojne dobrze zasłużyły się Ojczyźnie.”
Wcześniej, 7 września 2009 roku, Prezydent RP Lech Kaczyński wystosował specjalny list do organizatorów i uczestników obchodów 63. rocznicy mordu na żołnierzach Zgrupowania „Bartka” – jednej z największych zbrodni komunistycznego aparatu represji na podziemiu narodowym. Podczas swojej prezydentury Lech Kaczyński nadawał również odznaczenia żołnierzom NSZ.
Kontynuację tej polityki podjął Prezydent Andrzej Duda, upamiętniając żołnierzy NSZ m.in. poprzez pośmiertne awanse na stopnie oficerskie oraz przyznawanie odznaczeń państwowych. Tym samym historia i działalność Narodowych Sił Zbrojnych zyskała trwałe miejsce w oficjalnej pamięci państwowej III Rzeczypospolitej.
