10 lutego 1949 zmarł prof. Feliks Koneczny – historiozof, twórca nauki o cywilizacjach

Feliks Koneczny to postać, która w polskiej nauce i myśli historiozoficznej zajmuje wyjątkowe, ale jednocześnie marginalizowane miejsce. Jego prace, choć innowacyjne i pełne śmiałych uogólnień, przez dekady były ignorowane lub wręcz odrzucane przez akademickie środowisko w Polsce.

W swoich badaniach nad dziejami cywilizacji stworzył unikalną teorię, która nie tylko porządkowała różnorodność kulturową i polityczną ludzkości, ale również wskazywała na fundamentalne różnice między cywilizacjami, wpływające na ich rozwój i przyszłość.

Nie można zrozumieć myśli Konecznego bez odniesienia do kontekstu historycznego, w którym działał. Był to czas wielkich przemian politycznych, upadku dawnych imperiów i narodzin nowych ideologii, które w XX wieku odcisnęły piętno na losach świata. Koneczny, uważając historię za naukę empiryczną, starał się wykrywać powtarzalne wzorce i procesy, które rządzą dziejami narodów. Jego fundamentalne pytanie – „czy można być cywilizowanym na dwa sposoby jednocześnie?” – stało się osią, wokół której zbudował swoją koncepcję cywilizacji jako odrębnych, nieprzenikalnych bytów.

Przez lata jego dorobek pozostawał w cieniu, zwłaszcza w Polsce Ludowej, gdzie z powodów ideologicznych nie było miejsca dla myśliciela, którego prace koncentrowały się na obronie cywilizacji łacińskiej oraz ostrzegały przed zgubnymi wpływami cywilizacji turańskiej czy bizantyńskiej. Dopiero pod koniec XX wieku jego teorie zaczęły być ponownie analizowane, a współczesne badania nad cywilizacjami często odwołują się do jego klasyfikacji.

I. Życie i działalność Feliksa Konecznego

1. Młodość i edukacja

Feliks Koneczny urodził się 1 listopada 1862 roku w Krakowie. Jego ojciec, Józef Koneczny, pochodził z Moraw i był urzędnikiem kolejowym, co zapewniało rodzinie względnie stabilną pozycję społeczną, ale nie chroniło przed trudnościami ekonomicznymi, charakterystycznymi dla polskiego społeczeństwa pod zaborami. Matka Feliksa, Józefa z domu Brazda, zmarła, gdy był jeszcze dzieckiem, a jego wychowaniem zajęła się macocha, Helena Nowakowska.

Dzieciństwo Konecznego upłynęło w Krakowie, gdzie uczęszczał do renomowanego Gimnazjum św. Jacka. Był pilnym uczniem, wykazującym szczególne zainteresowanie historią i literaturą. Jego nauczycielem historii był August Sokołowski, który zaszczepił w nim pasję do dziejów Polski i kultury europejskiej.

W 1883 roku rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Trafił tam pod opiekę wybitnych profesorów, reprezentujących drugie pokolenie krakowskiej szkoły historycznej. Wśród jego nauczycieli znaleźli się m.in. Stanisław Smolka, Wincenty Zakrzewski i Michał Bobrzyński.

Każdy z nich wywarł wpływ na przyszłe poglądy Konecznego: Stanisław Smolka podkreślał empiryczny charakter badań historycznych i unikał szerokich, metafizycznych uogólnień. Wincenty Zakrzewski propagował krytyczną analizę źródeł i rzetelność metodologiczną. Michał Bobrzyński, twórca koncepcji „praw dziejowych”, wierzył w możliwość odkrycia regularności w historii, co Koneczny rozwinął później w swojej teorii cywilizacji.

Podczas studiów Koneczny zaczął publikować pierwsze prace naukowe i eseje historyczne, co było nie lada osiągnięciem dla młodego badacza. Już wtedy interesowały go nie tylko wąskie tematy historiograficzne, ale także szersze ujęcie dziejów w kontekście kulturowym i cywilizacyjnym.

W 1888 roku obronił pracę doktorską zatytułowaną „Najdawniejsze stosunki Inflant z Polską do roku 1393”. Jego promotorami byli August Lewicki i Wincenty Zakrzewski, którzy docenili jego talent analityczny, ale również zwrócili uwagę na jego tendencję do wyciągania daleko idących wniosków na podstawie fragmentarycznych danych. To właśnie ta cecha – śmiałość w formułowaniu teorii – miała stać się znakiem rozpoznawczym jego późniejszych prac.

2. Praca w Akademii Umiejętności i Bibliotece Jagiellońskiej

Po ukończeniu studiów Koneczny został zatrudniony w Akademii Umiejętności, która była wówczas najważniejszą polską instytucją naukową, prowadzącą szerokie badania historyczne. Pracował tam w latach 1890–1897 jako adiunkt, a następnie podjął pracę w Bibliotece Jagiellońskiej, gdzie kierował działem rękopisów.

Równocześnie kontynuował badania historyczne, publikując pierwsze większe prace, takie jak: „Jagiełło i Witold” (1893) – analizę stosunków między Polską a Litwą w XIV i XV wieku; „Dzieje Śląska” (1897) – jedną z pierwszych prób kompleksowego przedstawienia historii tego regionu z perspektywy polskiej; „Polska w kulturze powszechnej” (1918) – monumentalne dzieło pokazujące wpływ polskiej kultury na Europę i świat.

Jego pierwsze publikacje spotkały się z uznaniem, ale jednocześnie zaczęto dostrzegać w nich pewne tendencje ideowe. Koneczny nie ukrywał swojego przywiązania do katolickiej wizji dziejów i przekonania, że Polska odegrała kluczową rolę w obronie cywilizacji łacińskiej przed wpływami wschodnimi.

Pod koniec XIX wieku Koneczny był już uznanym badaczem, jednak wciąż pozostawał na marginesie oficjalnej nauki. Nie udało mu się zdobyć stałej posady uniwersyteckiej w Krakowie, co było związane zarówno z jego konserwatywnymi poglądami, jak i z niechęcią niektórych środowisk do jego metody badawczej, łączącej historię z refleksją filozoficzną.

3. Okres wileński i powrót do Krakowa

W 1919 roku, po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Koneczny otrzymał propozycję objęcia katedry historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Była to dla niego ogromna szansa na rozwinięcie swojej kariery akademickiej i prowadzenie badań nad problematyką cywilizacyjną.

Początkowo jego wykłady cieszyły się dużą popularnością. Studenci cenili jego szeroką erudycję i nietypowe podejście do historii. Jednak w latach 20. XX wieku zaczęły się pojawiać pierwsze kontrowersje wokół jego działalności. Koneczny był otwartym krytykiem wpływów cywilizacji bizantyńskiej i turańskiej na ziemiach polskich, a jednocześnie podkreślał fundamentalną rolę katolicyzmu w kształtowaniu tożsamości narodowej.

Jego koncepcje nie były dobrze przyjmowane przez wszystkich. Środowiska akademickie zaczęły go oskarżać o jednostronność i doktrynerski charakter jego wykładów. W 1929 roku, po licznych naciskach politycznych, został usunięty z uczelni. Oficjalnym powodem była reorganizacja kadry, ale w rzeczywistości decyzja ta miała charakter polityczny – Koneczny jawnie krytykował sanację i politykę Piłsudskiego, oskarżając go o promowanie modelu rządów charakterystycznego dla cywilizacji turańskiej.

Profesor przeszedł na emeryturę i powrócił do Krakowa. W latach 30. porzucił badania stricte historyczne, koncentrując się na zagadnieniach historiozoficznych, etycznych i religijnych. Efektem tej zmiany były jego kluczowe prace, takie jak „O wielości cywilizacji” (1935), „Święci w dziejach narodu polskiego” (1937), „Rozwój moralności” (1938), „Protestantyzm w życiu zbiorowym” (1938) oraz „Kościół jako polityczny wychowawca narodów” (1938). Regularnie publikował również na łamach prasy katolickiej.

Podczas II wojny światowej do górnej części jego domu wprowadzono niemieckie rodziny, co znacznie utrudniło mu warunki życia. Po zakończeniu wojny został formalnie wpisany do ewidencji Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednak nie przyznano mu prawa do prowadzenia wykładów. W latach 1946–1948 publikował liczne artykuły dotyczące problematyki samorządu i historii gospodarczej w czasopismach Niedziela oraz Tygodnik Warszawski.

Feliks Koneczny zmarł 10 lutego 1949 roku w Krakowie. Dwa dni później został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Salwatorskim (kwatera SC7-10-1).

II. Nauka o cywilizacjach – kluczowe koncepcje Feliksa Konecznego

Feliks Koneczny był jednym z niewielu myślicieli, którzy podjęli się zadania stworzenia spójnej i szeroko zakrojonej nauki o cywilizacjach. Jego koncepcja różni się zarówno od poglądów niemieckiego historiozofa Oswalda Spenglera, jak i od brytyjskiego historyka Arnolda Toynbee’ego. Dla Konecznego cywilizacja nie jest jedynie procesem kulturowym czy ekonomicznym, lecz całościowym systemem wartości, zasad moralnych, prawa i struktury społecznej, który kształtuje sposób życia zbiorowego.

Podstawowym założeniem jego teorii jest to, że cywilizacje są od siebie oddzielnymi, zamkniętymi systemami, które nie mogą się łączyć bez ryzyka degeneracji. Historia, według Konecznego, nie jest prostą sekwencją zdarzeń politycznych, lecz walką między cywilizacjami o dominację i przetrwanie. Jego podejście wyróżnia się także tym, że nie uważał cywilizacji za organizmy, które muszą narodzić się, rozwijać i umrzeć – jak twierdził Spengler – lecz za struktury aksjologiczne, które mogą trwać przez wieki, o ile nie ulegną dezintegracji od wewnątrz.

1. Definicja cywilizacji jako metody życia zbiorowego

Koneczny, badając dzieje ludzkości, doszedł do wniosku, że główną determinantą podziałów społecznych nie jest rasa, geografia czy język, ale sposób organizacji życia zbiorowego. Dlatego kluczowym elementem jego teorii jest definicja cywilizacji jako metody życia zbiorowego.

W dziele O wielości cywilizacji pisał:

„Cywilizacja jest po prostu metodą. Definicja ta jest dostatecznie obszerna; mieści się w niej sztuka i nauka, etyka i prawodawstwo, ekonomia, szkolnictwo, komunikacja itd., bo to wszystko należy do życia zbiorowego. Wszelki zaś objaw cywilizacji w jakiejkolwiek dziedzinie należy do życia zbiorowego zarazem. Nie tworzy cywilizacji człowiek samotny, lecz towarzyski człowiek wśród ludzi.”

Z powyższego wynika, że cywilizacja nie jest czymś przypadkowym czy wynikającym wyłącznie z postępu technologicznego, ale jest przede wszystkim wyrazem wartości i norm, które organizują życie społeczne.

Z tej definicji Koneczny wyprowadza dwa kluczowe wnioski. Pierwszy to, że cywilizacja ma wymiar społeczny i socjologiczny – istnieje wszędzie tam, gdzie ludzie żyją w większych wspólnotach. Drugi to, że życie zbiorowe jest organizowane według pewnych reguł, które są akceptowane przez dane społeczeństwo jako fundament jego tożsamości.

Co istotne, Koneczny uznaje, że żywotność cywilizacji zależy od tego, jak dobrze dobrane są jej podstawowe wartości i jak skutecznie utrzymuje ona swoją strukturę.

2. Podstawowe prawa dziejowe w ujęciu Konecznego

Koneczny nie poprzestał na samej klasyfikacji cywilizacji, lecz starał się odkryć prawa, które rządzą ich rozwojem i interakcjami. W swojej nauce o cywilizacjach sformułował siedem praw dziejowych, które jego zdaniem determinują losy społeczeństw:

1. Prawo współmierności – Cywilizacje są systemami wartości i norm, które muszą być spójne. Nie można dowolnie łączyć elementów różnych cywilizacji, ponieważ prowadzi to do ich dezintegracji.
2. Prawo ekspansji – Każda cywilizacja dąży do rozszerzenia swoich wpływów. Póki jest żywotna, będzie się rozwijać i próbować dominować nad innymi.
3. Prawo nierówności – Nie wszystkie cywilizacje są równe pod względem rozwoju. Niektóre mają większy potencjał w organizacji społecznej, inne – mniejszy.
4. Prawo niemożliwości syntez – Cywilizacje nie mogą się ze sobą łączyć, ponieważ każda z nich opiera się na odmiennych zasadach moralnych i aksjologicznych.
5. Prawo szkodliwości mieszanek cywilizacyjnych – Próba łączenia różnych metod życia zbiorowego prowadzi do chaosu i rozkładu społecznego.
6. Prawo ułatwionej niższości – W przypadku konfliktu dwóch cywilizacji, zazwyczaj zwycięża ta, która stosuje bardziej prymitywne i brutalne metody działania, ponieważ jej struktura jest prostsza i łatwiejsza do narzucenia innym.
7. Prawo nadrzędne: „Nie można być cywilizowanym na dwa sposoby jednocześnie” – Jest to fundamentalne twierdzenie Konecznego. Każde społeczeństwo musi wybrać jedną metodę życia zbiorowego – próba pogodzenia przeciwstawnych wartości prowadzi do degeneracji.

Te prawa sprawiają, że cywilizacje nie tylko istnieją obok siebie, ale również toczą ze sobą nieustanną walkę o dominację i przetrwanie.

3. Konflikt cywilizacji jako motor dziejów

Jednym z kluczowych założeń teorii Konecznego jest to, że historia nie jest ciągłą ewolucją ani prostym procesem postępu, lecz nieustanną walką między różnymi cywilizacjami. W swojej pracy O wielości cywilizacji pisał:

„Każda cywilizacja, póki jest żywotna, nie obumierająca, jest zaczepna. Walka trwa, dopóki jedna z walczących cywilizacji nie zostanie unicestwiona; samo zdobycie stanowiska cywilizacji panującej walki bynajmniej nie kończy.”

Koneczny twierdził, że w momencie zetknięcia się dwóch żywotnych cywilizacji musi dojść do ich konfliktu. Nie jest to walka o zasoby materialne, ale o dominację określonego systemu wartości.

Podobne koncepcje znajdziemy u Arnolda Toynbee’ego, który w Studium historii zauważał, że cywilizacje mają tendencję do wzajemnych konfrontacji i wywierania na siebie wpływu. Jednak w przeciwieństwie do Toynbee’ego, który dopuszczał możliwość współistnienia i wzajemnego przenikania się cywilizacji, Koneczny był przekonany, że synteza jest niemożliwa.

Odmienne podejście miał Oswald Spengler, autor Zmierzchu Zachodu, który twierdził, że cywilizacje są jak organizmy – rodzą się, dojrzewają i umierają. Dla Konecznego była to błędna interpretacja, ponieważ uważał, że cywilizacje mogą trwać w nieskończoność, jeśli tylko zachowają swoją strukturę moralną.

Wskazywał na przykład cywilizacji żydowskiej i chińskiej jako tych, które przetrwały tysiące lat, nie ulegając degeneracji, ponieważ ich podstawowe wartości pozostały niezmienione.

4. Klasyfikacja cywilizacji według Konecznego

Koneczny wyróżnił sześć podstawowych typów cywilizacyjnych:

1. Cywilizacja łacińska – oparta na prawie rzymskim, filozofii greckiej i etyce chrześcijańskiej, propagująca indywidualizm i wolność.
2. Cywilizacja turańska – wywodząca się ze stepów Azji, oparta na autorytarnej władzy i militaryzmie.
3. Cywilizacja bizantyńska – cechująca się silnym centralizmem biurokratycznym i podporządkowaniem religii państwu.
4. Cywilizacja żydowska – bazująca na prawie religijnym i silnej izolacji wewnętrznej.
5. Cywilizacja arabska – związana z islamem i przeniknięta teokratycznym systemem wartości.
6. Cywilizacja bramińska – charakterystyczna dla Indii, oparta na kastowości i religijnym systemie społecznym.

Według Konecznego tylko cywilizacja łacińska umożliwia rozwój wolnego społeczeństwa.

Feliks Koneczny stworzył jedną z najbardziej oryginalnych teorii cywilizacyjnych, która mimo wielu lat zapomnienia, wciąż pozostaje aktualna. W obliczu współczesnych konfliktów cywilizacyjnych jego analiza staje się szczególnie wartościowa i godna refleksji.

Justyna Pokorska

Potret F. Konecznego autorstwa Velogustlik, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons