Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW) została powołana 13 października 1939 roku podczas konspiracyjnego posiedzenia Komitetu Głównego i Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego (SN) w Warszawie. Już wcześniej, bo 17 dni przed tym wydarzeniem, gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski utworzył Służbę Zwycięstwu Polski – zaczątek przyszłej Armii Krajowej.
Jednakże środowisko narodowe uznało tę strukturę za zdominowaną przez przedwojenny obóz sanacyjny, co skłoniło SN do utworzenia własnej organizacji zbrojnej. Początkowo funkcjonowała ona pod nazwą Armia Narodowa, później jako Organizacja Wojskowa SN i Narodowe Oddziały Wojskowe, a dopiero od 1 lipca 1941 r. jako Narodowa Organizacja Wojskowa.
Na pierwszego komendanta organizacji wyznaczono gen. dyw. Mariana Żegotę-Januszajtisa, jednak został on aresztowany przez NKWD we Lwowie już pod koniec października 1939 r. Tymczasowym komendantem został por. rez. Aleksander Demidowicz-Demidecki ps. „Aleksander”. Po jego wyjeździe z kraju obowiązki przejął ppor. rez. Bolesław Kozubowski ps. „Gruby”. Przełom nastąpił dopiero jesienią 1941 roku, gdy prezes SN Stefan Sacha powołał na komendanta ppłk. Józefa Rokickiego ps. „Karol”, co rozpoczęło proces centralizacji i rozbudowy struktur NOW.
Struktura i liczebność
NOW przyjęła klasyczną strukturę konspiracyjną: Komenda Główna, okręgi, obwody i placówki. Dzięki temu mogła efektywnie działać w różnych regionach kraju – od Mazowsza i Lubelszczyzny, przez Małopolskę i Wielkopolskę, aż po Podlasie i Łódzkie. W szczytowym momencie rozwoju, w 1942 roku, organizacja liczyła ok. 80 000 członków. Była to liczba porównywalna z największymi strukturami Polskiego Państwa Podziemnego.
NOW nie ograniczała się tylko do działalności wojskowej. Prowadziła własną prasę podziemną (m.in. „Walka”, „Polska Narodowa”), organizowała tajne nauczanie, akcje charytatywne, a także współpracowała z innymi środowiskami w zakresie pomocy Żydom – m.in. z Frontem Odrodzenia Polski Zofii Kossak-Szczuckiej i Wydziałem Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego w Warszawie.
Ideologia: Narodowy solidaryzm i niezależność
Ideologicznym fundamentem NOW była doktryna narodowa – silnie zakorzeniona w myśli Romana Dmowskiego i tradycji ruchu narodowego II RP. Organizacja odrzucała zarówno nazizm, jak i komunizm jako systemy totalitarne zagrażające polskiej państwowości. Polska miała być państwem suwerennym, katolickim, opartym na zasadach solidaryzmu społecznego i lojalności obywatelskiej. NOW była sceptyczna wobec sojuszy z ZSRS i krytyczna wobec zachodnich aliantów, szczególnie po konferencji w Teheranie, gdzie losy Polski zaczęły być negocjowane bez udziału Polaków. Wizja Polski zakładała odbudowę granic sprzed 1939 roku i pełną niezależność od obcych wpływów.
Organizacja zakładała, że mniejszości etniczne mogą mieć pełne prawa obywatelskie, ale tylko przy zachowaniu lojalności wobec państwa polskiego. W ten sposób starała się znaleźć kompromis między narodową suwerennością a pluralizmem społecznym.
Akcje i działalność operacyjna
NOW prowadziła szeroko zakrojone działania wywiadowcze i sabotażowe. Jej oddziały zdobywały informacje o ruchach wojsk niemieckich, lokalizacjach obozów jenieckich i planach okupanta. Przekazały m.in. dane dotyczące przygotowań Niemiec do ataku na Związek Sowiecki w 1941 r. – informacje te trafiły do aliantów, ale nie zostały odpowiednio wykorzystane.
Oddziały NOW przeprowadzały także skuteczne akcje na linie kolejowe – np. w rejonie Warszawy w 1942 roku – opóźniając ruchy wojsk niemieckich. Prowadzono także akcje likwidacyjne wobec konfidentów, funkcjonariuszy Gestapo i SS.
NOW miała też liczne oddziały partyzanckie. Dowodzili nimi m.in.: mjr Franciszek Przysiężniak ps. „Ojciec Jan”, kpt. Józef Zadzierski ps. „Wołyniak”, por. Józef Czuchra ps. „Orski” czy ppor. Leon Jania ps. „Łaski”. Ich działalność wpisywała się w szerszą strategię organizacji – osłabianie okupanta poprzez działania zbrojne i utrzymywanie gotowości na wypadek ogólnonarodowego powstania.
Relacje z Armią Krajową i scalenie
Od początku istnienia NOW była nieufna wobec innych struktur podziemnych, szczególnie tych powiązanych z obozem sanacyjnym. Mimo to, w 1942 roku – w obliczu nacisków ze strony rządu RP na uchodźstwie i potrzeby zjednoczenia sił – prezes SN Stefan Sacha zgłosił gotowość do scalenia z Armią Krajową. 23 sierpnia 1942 r. podpisano oficjalną umowę scaleniową. NOW zachowała częściową autonomię, ale część jej działaczy uznała ten krok za zdradę ideowych zasad.
4 listopada 1942 r. zaprzysiężono ppłk. Rokickiego, a kilkanaście dni później – niektórych komendantów okręgowych. Jednak decyzja o scalenie spotkała się z oporem wewnątrz organizacji. Głównym oponentem był August Michałowski, a wsparcie dla sprzeciwu płynęło z wielu okręgów: radomskiego, kieleckiego, częstochowskiego, lubelskiego, podlaskiego i łódzkiego. Rozłam był nieunikniony.
Powstanie Narodowych Sił Zbrojnych
We wrześniu 1942 roku z połączenia rozłamowców z NOW oraz Związku Jaszczurczego powstały Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) – organizacja bardziej radykalna i konsekwentna w walce zarówno z Niemcami, jak i komunistami. Na jej czele stanął płk Ignacy Oziewicz. Tymczasem część NOW, która pozostała lojalna wobec umowy scaleniowej, kontynuowała działalność w ramach Armii Krajowej. Do najbardziej znanych operacji należy udział ok. 1500 żołnierzy NOW w Powstaniu Warszawskim, gdzie walczyli ramię w ramię z innymi oddziałami AK.
Represje i ponowne usamodzielnienie
Po upadku Powstania Warszawskiego resztki struktur NOW zaczęły się odbudowywać. W listopadzie 1944 roku doszło do utworzenia Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW), które składało się z części byłych żołnierzy NOW i NSZ. Była to próba stworzenia antykomunistycznej siły oporu wobec nowego okupanta – Związku Sowieckiego. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie rozpoczęły się brutalne represje. Wielu członków NOW zostało aresztowanych przez NKWD, skazanych na śmierć lub zesłanych na Syberię. Inni działali dalej w strukturach tzw. Żołnierzy Wyklętych, aż do końca lat 40.
Dziedzictwo i pamięć
Władze PRL przez dekady oczerniały działalność NOW, przedstawiając ją jako organizację „reakcyjną” lub „faszystowską”. Dopiero po 1989 roku możliwa stała się pełna rehabilitacja tej formacji. Dziś Narodowa Organizacja Wojskowa uznawana jest za jedną z najważniejszych struktur polskiego podziemia niepodległościowego. Jej żołnierze zasługują na pamięć i szacunek – za walkę, która była prowadzona z dwóch stron: przeciwko Niemcom i przeciwko Sowietom. Dla wielu Polaków NOW pozostaje symbolem niezłomności, narodowej godności i wierności wartościom.
Dariusz Malicki
**********************************************************
Nakładem Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej i Wydawnictwa Neriton ukazały się wspomnienia Józefa Rokickiego pt. „Blaski i cienie bohaterskiego pięciolecia”. Pułkownik Józef Rokicki (1894–1976) był komendantem głównym Narodowej Organizacji Wojskowej, a w czasie Powstania Warszawskiego dowódcą sił Armii Krajowej na Mokotowie.
