Jan Gwalbert Pawlikowski (1860–1939) to postać o niezwykłej wszechstronności: ekonomista, polityk, taternik, literat, ale przede wszystkim pionier ochrony przyrody w Polsce i jeden ze znaczących działaczy endecji.
Jego życie było splotem pasji do natury, zaangażowania w budowę polskiej państwowości oraz intelektualnej refleksji nad relacjami między człowiekiem a środowiskiem. Choć dziś nieco zapomniany, jego idee – zwłaszcza w dziedzinie ekologii – pozostają aktualne, a jego polityczna działalność odcisnęła piętno na historii Galicji.
Młodość i edukacja: Podwaliny światopoglądu
Urodzony w Medyce pod Przemyślem, w rodzinie ziemiańskiej o tradycjach intelektualnych i artystycznych, Pawlikowski od dzieciństwa kształtował swój związek z przyrodą. Studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (prawo, historia literatury) oraz w Wiedniu i Halle (rolnictwo, ekonomia) dały mu interdyscyplinarne podstawy do późniejszej działalności 13. Już w młodości zafascynował się Tatrami, gdzie w latach 1876–1881 dokonał pionierskich wejść, m.in. na Mnicha, Szatana czy Durny Szczyt, często z przewodnikiem Maciejem Sieczką. Te doświadczenia ukształtowały jego późniejszą wizję harmonii między aktywnością człowieka a dziką naturą.
Taternictwo i ochrona gór
Pawlikowski był nie tylko zdobywcą, ale i kronikarzem Tatr. Jako członek Towarzystwa Tatrzańskiego (TT) opracował system nazewnictwa tatrzańskiego, obowiązujący do dziś, oraz program taternicki, który stał się wzorem dla alpinizmu europejskiego 111. W 1912 r. powołał Sekcję Ochrony Tatr przy TT, która zwalczała komercjalizację turystyki. Jego tekst Przyszłe zadania Towarzystwa Tatrzańskiego (1913) postulował m.in. utworzenie rezerwatów i ograniczenie inwestycji naruszających krajobraz. Sprzeciwiał się budowie kolei na Kasprowy Wierch, nazywając takie działania „macdonaldyzacją przyrody”. W 1897 r. wzniósł w Zakopanem „Dom pod Jedlami” – perłę stylu witkiewiczowskiego, który stał się ośrodkiem kultury i miejscem spotkań elit. Dom symbolizował jego przekonanie, że architektura powinna wtapiać się w krajobraz, a nie go dominować.
Kultura a natura – manifest ekologiczny
W 1913 r. opublikował przełomowy esej Kultura a natura, w którym analizował konflikt między cywilizacją a dziką przyrodą. Dowodził, że ochrona środowiska nie może być jedynie gestem estetycznym, ale musi wynikać z szacunku dla przyrody jako „mieszkania ludzkiego”. Postulował trzy motywy ochrony: estetyczny (piękno krajobrazu), historyczno-pamiątkowy (związki z tradycją) i naukowy (zachowanie bioróżnorodności).
Twórca polskiego prawodawstwa ekologicznego
Jako wiceprzewodniczący Państwowej Rady Ochrony Przyrody (1920–1935) współtworzył pierwszą polską ustawę o ochronie przyrody z 1934 r. Ustawa ta wprowadzała pojęcie „pomników przyrody” i rezerwatów, a także nakładała obowiązek uwzględniania ochrony środowiska w planowaniu przestrzennym. Pawlikowski podkreślał jednak, że prawo to musi iść w parze z edukacją społeczeństwa:
– Ochrona przyrody to nie przymus, ale kultura ducha – uważał.
Inicjował współpracę transgraniczną – w 1930 r. doprowadził do powstania Międzynarodowego Biura Ochrony Przyrody w Brukseli, prekursora dzisiejszej Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN).
W kręgu Ligi Narodowej
Od 1902 r. związany z Ligą Narodową, a od 1905 r. – z jej Komitetem Centralnym. W Galicji współorganizował Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (1904), którego był prezesem w latach 1907–1915. W czasie I wojny światowej, oskarżony o zdradę przez Austriaków, musiał uciekać do Żytomierza. Po 1918 r. zaangażował się w Związek Ludowo-Narodowy, pozostając wierny idei jedności obozu narodowego. Jego polityczna filozofia łączyła antyniemieckość z wizją Polski jako państwa opartego na tradycji i etosie ziemiańskim. Pawlikowski widział ochronę przyrody jako element budowania tożsamości narodowej. W eseju O lice ziemi (1938) pisał: „Ochrona swojszczyzny to wychowawczyni patriotyzmu”. Łączył ideę Heimatschutz (niemieckiej ochrony ojczyzny) z polskim nacjonalizmem, podkreślając, że krajobraz kształtuje ducha narodu.
Wpływ na współczesną ekologię
Pawlikowski przewidział wiele współczesnych problemów, takich jak masowa turystyka niszcząca ekosystemy czy konflikt między rozwojem infrastruktury a ochroną krajobrazu. Jego koncepcja „kultury natury” – harmonijnego współistnienia cywilizacji i przyrody – inspirowała późniejszych myślicieli, m.in. Arne Naessa, twórcę ekologii głębokiej.
Odszedł 5 marca 1939 r. we Lwowie, ale spoczął na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Został patronem szkół, ulic i rezerwatów, m.in. Jaskinie Pawlikowskiego w Dolinie Kościeliskiej. „Dom pod Jedlami” pozostaje symbolem jego wizji, a Liga Ochrony Przyrody kontynuuje jego dzieło.
Podsumowanie: Wizjoner na rozdrożu epok
Jan Gwalbert Pawlikowski to postać na pograniczu epok: romantyk zakochany w dzikich Tatrach i nowoczesny polityk; konserwatysta broniący tradycji i pionier progresywnego prawodawstwa. Jego życie pokazuje, że ochrona przyrody i patriotyzm nie stoją w sprzeczności – przeciwnie, mogą być częścią tej samej misji.
Jak pisał: „Hasło powrotu do przyrody to walka kultury prawdziwej z pseudokulturą”.
W dobie kryzysu klimatycznego jego idee brzmią proroczo, przypominając, że ziemia nie jest własnością człowieka, ale wspólnym domem, który trzeba chronić z miłości i odpowiedzialności.
Dawid Solski
foto: Pawlikowski z wnukami w latach 30-tych XX w.
