Adam Zdzisław Heydel – ekonomista, publicysta, konspirator, człowiek renesansu – to jedna z najważniejszych postaci polskiej myśli ekonomicznej okresu międzywojennego.
Jako przedstawiciel Krakowskiej Szkoły Ekonomii i zwolennik austriackiej szkoły ekonomii, pozostawił po sobie dorobek naukowy, który dziś uznaje się za prekursorski wobec współczesnego leseferyzmu. Jego życie, naznaczone zarówno walką o wolność gospodarczą, jak i tragiczną śmiercią z rąk nazistów, stanowi symbol niezłomności intelektualnej i moralnej.
Adam Heydel urodził się 6 grudnia 1893 r. w Gardzienicach pod Radomiem, w rodzinie ziemiańskiej o korzeniach szlacheckich. Jego ojciec, Zdzisław, był poddanym austriackim, co umożliwiło Adamowi edukację w elitarnym Gimnazjum im. Jana III Sobieskiego w Krakowie. W latach 1915–1918 studiował w Moskwie i Kijowie, gdzie zaangażował się w pomoc ofiarom wojny w ramach Centralnego Komitetu Obywatelskiego. Rewolucja bolszewicka i uwięzienie ojca na moskiewskich Butyrkach zmusiły rodzinę do powrotu do Polski.
W 1918 r. Heydel wstąpił do Ochotniczej Legii Akademickiej, walcząc na froncie ukraińskim, a po demobilizacji w 1919 r. podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, które ukończył w 1922 r. z tytułem doktora.
Heydel szybko awansował w hierarchii akademickiej:
- 1921–1922: Pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych jako referent ekonomiczny.
- 1925: Habilitował się na podstawie pracy „Podstawowe zagadnienia metodologiczne ekonomii”, w której analizował przyczynowość w ekonomii i krytykował funkcjonalizm.
- 1929: Został profesorem nadzwyczajnym UJ, wykładając ekonomię i politykę gospodarczą.
Jego liberalne poglądy i zaangażowanie w protest przeciwko procesom brzeskim (1930) doprowadziły do konfliktu z sanacją. W 1933 r., po podpisaniu listu otwartego w obronie autonomii uczelni, został zwolniony z UJ dekretem ministra Jędrzejewicza. Wykorzystał ten czas na staż w USA dzięki stypendium Rockefellera oraz kierowanie Instytutem Ekonomii Polskiej Akademii Umiejętności.
6 listopada 1939 r., w ramach Sonderaktion Krakau, Heydel został aresztowany przez Niemców i osadzony w obozie Sachsenhausen. Zwolniony w lutym 1940 r., zaangażował się w konspirację (ZWZ), lecz w styczniu 1941 r. został ponownie aresztowany w Brzózie wraz z bratem Wojciechem. W więzieniu w Skarżysku-Kamiennej odmówił podpisania Volkslisty, mimo namów komendanta płk. von Heydla, który próbował wykorzystać wspólne korzenie saskie:
„Niestety, nie mogę tego zrobić, gdyż nic mnie nie łączy z narodem niemieckim”.
14 marca 1941 r. został rozstrzelany w Auschwitz-Birkenau, a oficjalną przyczynę śmierci podano jako „niewydolność serca”. Jego ostatnie chwile opisał Władysław Bartoszewski, który słyszał, jak Heydel recytował wiersze Norwida przed egzekucją.
Myśl ekonomiczna – między leseferyzmem a etyką
Heydel był bezkompromisowym krytykiem etatyzmu, który w II RP przybierał formę „radosnej twórczości państwowej”. W broszurze „Etatyzm po polsku” pisał:
„Etatyzm kwitnie wszędzie, a zasada interwencji panuje wszechwładnie. Państwo rozwija +radosną+ twórczość, a społeczeństwa i przedsiębiorstwa uginają się pod ciężarem ubezpieczeń społecznych i podatków”.
Uważał, że państwo, rozbudowując przedsiębiorstwa publiczne, wypacza naturalne mechanizmy rynkowe:
„Państwo rozszerza swoją produkcję na wytwory, które może lepiej i taniej produkować przemysł prywatny. Takie rozszerzanie gospodarki państwowej nie spotykane jest nigdzie, poza Bolszewią”.
Heydel odrzucał socjalistyczne postulaty redystrybucji, argumentując, że bogactwo jest warunkiem walki z nędzą:
„Istotnie rozwój bogactwa jest związany z kapitalizmem, łagodzenie nędzy związane jest z rozwojem bogactwa”.
W pracy „Kapitalizm i socjalizm wobec etyki” (1927) dowodził, że system kapitalistyczny, oparty na własności prywatnej i wolnej konkurencji, jest jedynym moralnie uzasadnionym modelem, gdyż nagradza pracę i innowacje.
Heydel potępiał wysokie cła, które w II RP sięgały 25% wartości importu, porównując je do sowieckiego merkantylizmu:
„Taka polityka celna […] zmusza do dopłacania 25 złotych na każde sto złotych ceny towaru. Konsument […] mógłby mieć pług, siewnik, buty, ubranie o ćwierć taniej, gdyby nie nasza taryfa celna”.
W „Podstawowych zagadnieniach metodologicznych ekonomii” (1925) Heydel bronił ekonomii jako nauki ścisłej, opartej na prawach przyczynowych, a nie statystycznych korelacjach. Krytykował funkcjonalizm, twierdząc:
„Zjawiska ekonomiczne wykazują współzależność, lecz nie można rezygnować z poszukiwania przyczyn pierwotnych”.
Heydel był pierwszym polskim ekonomistą, który popularyzował teorię Ludwiga von Misesa i Friedricha Hayeka. W „Teorii dochodu społecznego” (1935) adaptował koncepcję cyklu koniunkturalnego Hayeka, dowodząc, że interwencje państwa zaburzają rynkową równowagę.
Dziedzictwo – między zapomnieniem a renesansem
Po wojnie komunistyczne władze celowo marginalizowały Heydla – Oskar Lange nakazał usunięcie jego podręczników z bibliotek. Dopiero po 1989 r. nastąpił renesans zainteresowania jego dorobkiem. W 2012 r. ukazały się „Dzieła zebrane” Heydla, a Senat UJ przyznał mu pośmiertnie medal „Merentibus”.
Jego idee, zwłaszcza krytyka etatyzmu, pozostają aktualne w debatach o państwie minimum. Jak zauważył Witold Falkowski z Instytutu Misesa:
„Gdyby żył tak długo jak Mises czy Hayek, mógłby być polskim noblistą”.
Adam Heydel – ekonomista, który łączył precyzję naukowca z pasją artysty – pozostaje symbolem walki o wolność intelektualną i gospodarczą. Jego życie, naznaczone heroicznym wyborem między kolaboracją a śmiercią, oraz dorobek, który przerastał epokę, czynią go jedną z najważniejszych postaci XX-wiecznej Polski. Jak pisał w 1931 r.:
„Postulat usunięcia nędzy usprawiedliwia rozwój bogactwa, a nie jego ograniczanie”.
W tych słowach zawiera się esencja jego myśli: wiara w ludzką przedsiębiorczość i nieufność wobec państwowego paternalizmu.
Tomasz Kawalec
foto: screen z filmu NBP “Wielcy polscy ekonomiści: Ferdynand Zweig, Adam Krzyżanowski, Adam Heydel”
