Niepodległość, którą Polska odzyskała w 1918 roku, nie spadła z nieba. Nie była też efektem przypadkowego zbiegu wydarzeń ani romantycznej walki z piosenek. Legionowe marsze, choć dziś przywoływane z patosem, nie wystarczyły. Rzeczpospolita wróciła na mapę, bo w najważniejszym momencie XX wieku znalazła się po stronie zwycięzców. Posiadała własne siły zbrojne, reprezentację dyplomatyczną i kierownictwo polityczne współpracujące z aliantami. Gdyby tego zabrakło, Polska mogłaby zostać potraktowana jak Węgry, Austria czy Bułgaria, czyli jako przegrana.
To właśnie środowisko skupione wokół Komitetu Narodowego Polskiego zrozumiało, że sentymenty nie mają znaczenia, jeśli nie idą za nimi konkretne decyzje i działanie. Wspierani przez Francję i Polonię amerykańską, przekształcili kwestię niepodległości z idei w fakt polityczny. Armia, którą zorganizowali w ramach struktur Ententy, nie była cudzą własnością, nie służyła obcym interesom. Była próbą stworzenia własnego narzędzia państwowego.
„Posiadanie armii stojącej u boku sprzymierzonych było jedyną naszą legitymacją do tytułu państwa sprzymierzonego. A co za tym idzie, do udziału w konferencji pokojowej. Legitymacja ta była niezbędna. Dobrze, że była uznana za wystarczającą. Inaczej Polska (…) znalazłaby się wśród zwyciężonych”
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa)
Bez tej legitymacji trudno byłoby mówić o suwerenności. O miejscu przy stole, gdzie decydowano o kształcie powojennej Europy, nie wspominając. I właśnie dlatego bez Błękitnej Armii nie zmartwychwstałaby Rzeczpospolita.
Legiony i błędna kalkulacja orientacji na państwa centralne
W momencie wybuchu Wielkiej Wojny wśród Polaków nie istniała jedna, spójna strategia działania. Podziały zaborowe, różnice doświadczeń i brak wspólnego centrum decyzyjnego powodowały, że pomysły na odzyskanie niepodległości rozchodziły się w różnych kierunkach. Dwa nurty zaczęły z czasem dominować: narodowy oraz legionowy.
Ten drugi, utożsamiany przede wszystkim z Józefem Piłsudskim, zakładał, że szansą dla Polski będą państwa centralne – czyli Niemcy i Austro-Węgry. Z tego założenia wzięła się decyzja o stworzeniu Legionów Polskich jako części sił zbrojnych monarchii Habsburgów. Odwaga tej decyzji nie podlega dyskusji, ale z perspektywy politycznej był to błąd. Piłsudski wciągał sprawę polską w orbitę Berlina i Wiednia – stron, które ostatecznie przegrały. Późniejsze próby korekty kursu, polegające na rozgrywaniu relacji z Niemcami, nie wystarczyły, by odwrócić skutki tego wyboru. Z punktu widzenia aliantów sytuacja była jednoznaczna. Polska jawiła się jako obszar rekrutacyjny dla armii przeciwnika. Twór Królestwa Polskiego, powołany 5 listopada 1916 roku przez Niemcy i Austrię, w oczach Ententy nie miał żadnej podmiotowości. Rada Regencyjna, stworzona przez okupanta, była zewnętrznie postrzegana jako narzędzie państw centralnych. Legiony, choć pełne poświęcenia, walczyły przecież przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii. Tego nie dało się zignorować.
„Polska ze swymi legionami walczącymi po stronie państw centralnych, ze swym królestwem listopadowym, ze swą Radą Regencyjną, z rządem warszawskim i z jego ciągle ponawianymi deklaracjami musiałaby być przez państwa zachodnie uznana za sprzymierzeńca państw centralnych i w końcu znalazłaby się wśród zwyciężonych. Wtedy byłaby wezwana do podpisania traktatu, tak jak wezwano Niemców, Austriaków, Węgrów, Turków i Bułgarów”
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa)
I nie był to tylko teoretyczny scenariusz. Gdyby zabrakło alternatywy, jaką zaproponował Komitet Narodowy Polski działający w Paryżu, Polska po 1918 roku mogłaby zostać potraktowana tak samo jak kraje pokonane. Sama walka zbrojna to było za mało. Kluczowy okazał się wybór odpowiedniego sojusznika i to obóz narodowy ten wybór podjął. To on zadecydował o tym, że Polska ostatecznie znalazła się po stronie zwycięzców.
Narodziny Błękitnej Armii i wysiłek Komitetu Narodowego Polskiego
Podczas gdy środowisko legionowe coraz mocniej wikłało się w zależność od państw centralnych, obóz narodowy obrał zupełnie inną drogę. Zajął się sprawami konkretnymi: polityką, organizacją, dyplomacją. I to nie w kraju, ale na Zachodzie. Roman Dmowski już na samym początku wojny dostrzegł, że o przyszłości Polski nie zdecyduje liczba poległych, lecz to, po której stronie zostaną zapisani. Nie chodziło o samą walkę, tylko o to, kto ją uzna. Z tej potrzeby powstał Komitet Narodowy Polski, formalnie założony w sierpniu 1917 roku w Lozannie, a później przeniesiony do Paryża. Jako jedyny został uznany przez wszystkie najważniejsze państwa Ententy. Rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych widziały w nim nie symbol, lecz realne przedstawicielstwo przyszłego państwa. Komitet otrzymał prawo do prowadzenia dyplomacji, podpisywania umów międzynarodowych, a także do tworzenia własnych sił zbrojnych.
Formowanie armii ruszyło niemal natychmiast po uzyskaniu francuskiej zgody. Już w 1917 roku rozpoczęto szkolenie ochotników. Zgłaszali się Polacy z Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Ameryki Południowej, a także byli jeńcy z armii austriackiej i niemieckiej. Różnili się doświadczeniem, pochodzeniem, językiem, lecz łączyło ich jedno: służba sprawie niepodległości u boku aliantów.
Struktura armii była całkowicie podporządkowana władzom emigracyjnym. Roman Dmowski osobiście negocjował warunki jej działania z francuskim rządem. Efektem tych rozmów była konwencja wojskowa podpisana 28 września 1918 roku. Jej znaczenie wykraczało poza kwestie militarne – miała wymiar przełomowy również politycznie.
„Siły zbrojne polskie wszędzie, gdzie będą utworzone do walki po stronie sprzymierzeńców przeciw mocarstwom centralnym, tworzyć będą jedną jedyną armię samoistną, sprzymierzoną i wojującą pod jednym jedynym dowództwem polskim. Armia ta znajdować się będzie pod najwyższą władzą polityczną Komitetu Narodowego Polskiego, mającego swą siedzibę w Paryżu. Naczelny wódz armii polskiej będzie mianowany przez Komitet Narodowy Polski, za zgodą rządu francuskiego” (
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa)
Na mocy tej konwencji Armia Polska we Francji stała się nie tylko rzeczywistą siłą zbrojną, ale też pełnoprawnym narzędziem budowy państwa. Jej niezależność, odrębność dowództwa i uznanie przez aliantów były fundamentem przyszłej suwerenności, zanim jeszcze ogłoszono ją formalnie w Warszawie. Wybór generała Józefa Hallera na dowódcę nie był przypadkowy. Cieszył się zaufaniem zarówno francuskich wojskowych, jak i opinii publicznej. Nie był związany z państwami centralnymi, a jego autorytet umożliwiał jednoczenie różnych środowisk, zwłaszcza tych niezwiązanych z Piłsudskim. Komitet Narodowy nie tworzył mitologii. Tworzył instytucje. Błękitna Armia była tego najlepszym przykładem.
Konwencja wojskowa i Haller jako gwarant legalizmu polskiej sprawy
Konwencja wojskowa podpisana 28 września 1918 roku między Komitetem Narodowym Polskim a rządem francuskim była jednym z najważniejszych dokumentów dotyczących polskiego wysiłku zbrojnego w czasie Wielkiej Wojny. Jej znaczenie wykraczało daleko poza kwestie militarne. Sankcjonowała istnienie Polski jako państwa sprzymierzonego, co z perspektywy aliantów oznaczało uznanie Polaków nie za petentów, lecz partnerów. Nie jako przedmiot decyzji traktatowych, ale jako ich współautorów.
Treść konwencji, wynegocjowanej przez Dmowskiego, Zamoyskiego i Piltza, była jednoznaczna. Armia miała być polska, niezależna, podporządkowana wyłącznie polskiemu dowództwu i podległa politycznie Komitetowi Narodowemu Polskiemu. Ta autonomia, zarówno wojskowa, jak i polityczna, otwierała drogę do dalszych działań dyplomatycznych. Bez niej Polska byłaby nieobecna przy stole, gdzie decydowano o nowym porządku Europy.
Konwencja nie była tylko wojskowym porozumieniem. W istocie była aktem założycielskim nieistniejącego jeszcze państwa. Dzięki niej Polska została formalnie uznana za stronę walczącą po stronie zwycięzców. To pozwoliło polskiej delegacji uczestniczyć w konferencji pokojowej w Wersalu jako równoprawnemu uczestnikowi, a nie jako podmiotowi zależnemu od decyzji wielkich mocarstw. Równie ważny był wybór Józefa Hallera na naczelnego wodza. Choć wywodził się z tradycji legionowej, porzucił orientację prorosyjską i nie był powiązany z państwami centralnymi. Dla aliantów był to dowódca godny zaufania; dla narodowców – osoba zdolna do integracji różnych środowisk, lojalna wobec Komitetu. Nominacja Hallera nie budziła wątpliwości.
„Bez długiej dyskusji zapadła w Komitecie decyzja o mianowaniu Hallera wodzem naczelnym armii polskiej. (…) Rychło potem Maurycy Zamoyski, sprawujący przez czas mojego pobytu poza Europą czynności prezesa Komitetu Narodowego, dokonał nominacji generała Józefa Hallera na wodza naczelnego armii polskiej”
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa,)
W ten sposób Polska zyskała nie tylko własną armię, ale i legalne, międzynarodowo uznane dowództwo. Nie była to fikcja ani fasada, lecz realna struktura zdolna do działania. Dzięki niej możliwe było coś więcej niż symboliczny gest – możliwe było prawdziwe państwotwórstwo.
Błękitna Armia jako faktyczny symbol Polski sprzymierzonej
W nowym porządku, który rodził się z chaosu Wielkiej Wojny, samo istnienie narodu nie wystarczało. To nie romantyczne opowieści decydowały o tym, kto znajdzie się po stronie zwycięzców. Liczyły się twarde fakty: uznanie polityczne, siła militarna i udział w wojnie u boku Ententy. Tylko państwa spełniające te warunki mogły współtworzyć ład powojennej Europy. Polska, która przed wojną nie istniała formalnie, musiała udowodnić, że jest nie tylko wspólnotą kulturową, ale też aktorem międzynarodowym.
Błękitna Armia spełniała wszystkie te warunki. Jej obecność na froncie zachodnim, uznanie przez aliantów i ścisłe podporządkowanie Komitetowi Narodowemu Polskiego tworzyły trójkąt legitymizacji. Wojsko, dyplomacja, reprezentacja polityczna – to był komplet. Polska nie była już tylko bytem historycznym. Stała się jednym z uczestników wojny, mającym prawo współdecydować o przyszłości kontynentu.
„Polska już miała pozycję państwa sprzymierzonego; państwo to miało w Komitecie Narodowym organ z uznanymi oficjalnie atrybutami rządu w sprawach zewnętrznych i wojskowych; miała urzędowe przedstawicielstwo dyplomatyczne w mocarstwach sprzymierzonych; Komitet Narodowy miał pod swą władzą armię polską, uznaną za sprzymierzoną i współwojującą”
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, s. 296)
Symbolika tej sytuacji była nie do przecenienia. Żołnierze Błękitnej Armii nie tylko walczyli o wolność Polski, lecz także o kształt nowego ładu europejskiego. Ich udział w walkach, nawet jeśli czasowo ograniczony, miał znaczenie strategiczne. Dzięki temu Polska, mimo że wielu jej obywateli służyło w armiach państw centralnych, nie została zaliczona do grona przegranych. Rząd powołany przez Radę Regencyjną nie miał żadnego znaczenia w oczach aliantów. Liczyły się fakty, a nie gesty.
W odróżnieniu od Legionów Piłsudskiego, które choć pełne heroizmu, działały po stronie przegranych, Błękitna Armia stanowiła widoczny znak politycznego wyboru. Dla zachodnich mocarstw była dowodem, że Polska nie tylko chciała istnieć, ale potrafiła się odnaleźć w sojuszu zwycięzców. Jej znaczenie nie ograniczało się do sfery militarnej. Była świadectwem, że sprawa polska nie została przypadkiem wyniesiona na światowe salony. Była owocem przemyślanej strategii i politycznej odpowiedzialności tych, którzy rozumieli, jak funkcjonuje nowoczesna dyplomacja. Błękitna Armia była więc czymś więcej niż formacją zbrojną. Była dowodem, że Polska ma prawo mówić własnym głosem.
Błękitna Armia w Polsce: granice, wojna i sprawdzian rzeczywistości
Po podpisaniu rozejmu w Compiègne otworzyła się realna możliwość przetransportowania Błękitnej Armii do Polski. Wiosną 1919 roku pierwsze oddziały przez terytorium pokonanych przedostały się do kraju. Ten moment miał wymiar przełomowy. Armia stworzona poza granicami, uznana przez mocarstwa, wchodziła teraz na ziemię, której fizyczne granice dopiero miały się ukształtować. Legitymizacja polityczna miała teraz znaleźć potwierdzenie w rzeczywistym działaniu zbrojnym.
Decyzja o przerzucie wojsk miała znaczenie praktyczne i symboliczne. Z generałem Hallerem do kraju przybyło doświadczenie frontowe, nowoczesna organizacja, sprzęt wojskowy, ale też coś mniej uchwytnego. Był to prestiż wynikający z uznania aliantów. Błękitna Armia, zbudowana według zachodnich wzorców, była wówczas najlepiej zorganizowaną i najnowocześniejszą formacją wojskową odradzającej się Polski.
Sytuacja, w jakiej znalazło się państwo, była daleka od stabilności. Na wschodzie trwały starcia z bolszewikami. Południowy wschód rozdarty był wojną z Ukraińcami, północ – niepewna, a Pomorze i Mazury wymagały demonstracji siły. W tych wszystkich punktach Błękitna Armia odegrała zasadniczą rolę. Walczyła z bolszewikami na terenach Białorusi i Ukrainy, wspierała działania w Galicji Wschodniej, zabezpieczała dostęp do Bałtyku i obecność na północy.
W lutym 1920 roku generał Haller dokonał symbolicznego aktu zaślubin Polski z Bałtykiem w Pucku. Nie była to pusta ceremonia. Ten gest przypieczętowywał polityczny wysiłek obozu narodowego, który opierał swoje działania nie na deklaracjach, ale na skutecznej strategii. Morze nie było podarunkiem mocarstw. Było rezultatem polityki prowadzonej z zimną kalkulacją i wspartej militarnie przez siły, które zostały uznane jeszcze przed narodzinami II Rzeczypospolitej.
„Mieliśmy tym samym zapewniony udział w konferencji pokojowej jako jedno z państw sprzymierzonych. Trzeba tu zaznaczyć, że osiągnięcie tej pozycji byłoby niemożliwe bez utworzenia armii polskiej na Zachodzie, a więc bez tego, co dla tej sprawy zrobiła Francja”
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa)
W sytuacji braku stabilnych instytucji wewnętrznych i w obliczu zewnętrznych zagrożeń, to właśnie Błękitna Armia stanowiła trzon zdolny do natychmiastowego działania. Jej przeciwnicy czasem określali ją mianem „armii z importu”, lecz w rzeczywistości była efektem świadomego, narodowego wysiłku. Zintegrowana z państwem, kierowana przez Polaków, działała w interesie kraju. W wojnie z bolszewikami jednostki Błękitnej Armii wzięły udział w ofensywie kijowskiej i późniejszej obronie przed Armią Czerwoną. Owszem, nie brakowało problemów z integracją, morale bywało zróżnicowane, a współpraca z innymi formacjami wymagała wysiłku. Mimo to jej wartość bojowa była ceniona zarówno przez własne dowództwo, jak i przez nieprzyjaciela.
Ta armia nie realizowała interesów obcych. Broniła granic państwa, które jeszcze chwilę wcześniej było tylko projektem politycznym. W końcu została włączona w struktury Wojska Polskiego, a jej dowódcy odegrali ważną rolę w tworzeniu instytucji wojskowych młodej Rzeczypospolitej. Błękitna Armia okazała się nie tylko armią, ale też narzędziem urzeczywistnienia politycznej wizji obozu narodowego. Pokazała, że realizm i konsekwencja przynoszą wymierne efekty. Stworzona na obczyźnie, sprawdziła się w kraju. I tej próby nie zawiodła.
Znaczenie Błękitnej Armii dla obozu narodowego
Błękitna Armia, powstała w strukturach opracowanych przez obóz narodowy, była chyba najbardziej wyrazistym przykładem politycznego realizmu, który reprezentowali ludzie skupieni wokół Romana Dmowskiego. Sam fakt jej istnienia potwierdzał, że narodowa demokracja nie ograniczała się jedynie do diagnoz i teorii. Potrafiła działać. Konsekwentnie, celowo i skutecznie.
W odróżnieniu od legionowego podejścia, które często zatrzymywało się na poziomie symboli i heroicznych gestów bez dyplomatycznego pokrycia, obóz narodowy tworzył instytucje uznawane przez świat. Dzięki niemu Polska miała nie tylko armię, ale też polityczną reprezentację i miejsce przy stole konferencji pokojowej. Nie były to abstrakcje. To były realne efekty polityki opartej na trzeźwej ocenie sytuacji.
„Najważniejsze cele, któreśmy sobie na Zachodzie w swej akcji podczas wojny postawili, zostały urzeczywistnione. Zjednoczenie Polski i utworzenie państwa polskiego zostało przez sprzymierzeńców ogłoszone jako jeden z warunków pokoju”
(R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa)
Sama Błękitna Armia była również sukcesem wizerunkowym. Jej obecność w przestrzeni politycznej i militarnej zadawała kłam narracji, jakoby wyłącznie Piłsudski prowadził realną walkę o niepodległość. W rzeczywistości to nie Wilno ani Warszawa, lecz Lozanna i Paryż były miejscami, z których płynęły decyzje mające wpływ na losy państwa. Dzięki tej armii Polacy nie tylko walczyli, ale i samodzielnie zarządzali sobą w kontekście międzynarodowym. To udowadniało, że koncepcja państwa narodowego, opartego nie na nastrojach, ale na instytucjach i odpowiedzialności, była czymś więcej niż teorią – była polityczną praktyką. Znaczenie Błękitnej Armii wykraczało poza działania zbrojne. Była ona dowodem na to, że obóz narodowy potrafił myśleć w kategoriach całościowych. Nie tylko o wojsku, lecz także o dyplomacji, polityce zagranicznej i długofalowej strategii. Tym samym z ruchu ideowego wyrósł na siłę współtworzącą państwo.
Pamiętajmy o błękitnych żołnierzach
Historia Błękitnej Armii to nie tylko epizod wojenny, ale pełnoprawny rozdział w dziejach odbudowy państwa polskiego. Jej utworzenie, uznanie przez aliantów, udział w wojnie i wkład w ustalenie granic Rzeczypospolitej stanowią dowód na to, że realna polityka, prowadzona w sposób konsekwentny i odpowiedzialny, potrafi przynieść narodowi trwałe owoce. Bez tej armii Polska nie miałaby statusu państwa sprzymierzonego. Bez niej nie miałaby prawa zasiąść w Wersalu ani domagać się granic opartych na interesie narodowym. A bez jej obecności na froncie i później w kraju, mogłaby się nie obronić ani od Wschodu, ani od Zachodu.
Błękitna Armia była zatem nie tylko siłą wojskową, lecz przede wszystkim symbolem politycznej dojrzałości obozu narodowego. To dzięki niej sprawa polska zyskała realny kształt w strukturze świata zwycięzców, a nie w cieniu porażki mocarstw centralnych.Tak jak Błękitna Armia powstała, by nieść Polsce siłę, tak jej istnienie potwierdziło, że siła bez rozumu politycznego bywa bezużyteczna. Dopiero tam, gdzie łączy się broń z odpowiedzialnością za państwo, zaczyna się prawdziwa niepodległość.
Artur Bednarski
