Wstęp
Współczesne państwo demokratyczne nie może funkcjonować sprawnie bez profesjonalnej, bezstronnej i etycznej administracji publicznej. Tymczasem w ostatnich latach obserwujemy w Polsce – ale także w wielu innych krajach – narastający kryzys zaufania do instytucji publicznych, osłabienie etosu służby cywilnej oraz coraz częstsze przypadki upolitycznienia struktur urzędniczych. Urzędnicy, którzy powinni być fundamentem ciągłości i stabilności państwa, coraz częściej postrzegani są jako wykonawcy bieżących decyzji politycznych lub jako „biurokraci” oderwani od potrzeb obywatela. W tym kontekście coraz głośniej wybrzmiewa pytanie: jak odbudować etos urzędnika i lojalność wobec państwa, a nie wobec partii rządzącej?
Problem nie dotyczy wyłącznie pojedynczych przypadków, lecz ma charakter systemowy. Erozja wartości służby publicznej to złożony proces wynikający zarówno z czynników instytucjonalnych (brak przejrzystych mechanizmów awansu, polityczne nominacje), jak i społecznych (spadek prestiżu zawodu urzędnika, niskie wynagrodzenia, negatywny wizerunek w mediach). Kluczowe znaczenie ma tu również szerszy kontekst zaufania obywateli do państwa i jego przedstawicieli. Jak wskazuje OECD (2022):
„Zaufanie jest fundamentem dobrego rządzenia. Jego odbudowa wymaga trwałego zaangażowania w uczciwość, przejrzystość i reagowanie na potrzeby obywateli.” [OECD, 2022]
Celem niniejszego eseju jest analiza przyczyn kryzysu etosu służby publicznej oraz wskazanie konkretnych działań, które mogą przyczynić się do jego odbudowy. Teza tekstu opiera się na założeniu, że odbudowanie etosu urzędnika i jego lojalności wobec państwa wymaga działań wielotorowych – obejmujących reformę edukacji, wzmocnienie niezależności instytucji, a także rozwój kultury etycznej w administracji. W dalszej części eseju zostaną przedstawione zarówno historyczne podstawy służby cywilnej, jak i aktualne wyzwania oraz dobre praktyki z innych państw demokratycznych.
I. Historia i znaczenie etosu służby publicznej
Etos służby publicznej nie jest pojęciem nowym ani wyłącznie współczesnym. Jego korzenie sięgają klasycznych koncepcji państwa prawa, w których urzędnik był postrzegany jako strażnik porządku instytucjonalnego, lojalny nie wobec władzy, lecz wobec prawa i interesu wspólnego. Przez wieki model służby publicznej ewoluował od lojalności wobec monarchy w monarchiach absolutnych, przez biurokrację weberowską, aż po współczesne modele zarządzania publicznego, akcentujące przejrzystość, efektywność i odpowiedzialność wobec obywatela.
W klasycznej teorii administracji publicznej, szczególnie w ujęciu Maxa Webera, urzędnik pełni funkcję niezależnego wykonawcy prawa, działającego na podstawie racjonalnych przesłanek, a nie uznaniowych decyzji politycznych. Weber podkreślał, że:
„Urzędnik musi być bezstronny nie tylko w działaniu, ale także w oczach opinii publicznej.”
(Weber, 1998)
W modelu weberowskim urzędnik jest nie tylko specjalistą w swojej dziedzinie, ale także osobą o wysokim poziomie moralnym, która kieruje się zasadami legalizmu, bezstronności i lojalności wobec struktur państwowych, a nie partii politycznych. Taki urzędnik powinien być odporny na naciski zewnętrzne i wewnętrzne, a jego działania powinny być przewidywalne, spójne i zgodne z obowiązującym prawem.
W Polsce idea służby publicznej zakorzeniona jest również w tradycji II Rzeczypospolitej oraz w konstytucyjnym porządku współczesnym. Art. 153 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi jednoznacznie:
„W służbie cywilnej zapewnia się zawodowe, rzetelne, bezstronne i politycznie neutralne wykonywanie zadań państwa.” (Konstytucja RP, 1997)
Tak sformułowany przepis nie jest jedynie deklaracją. Stanowi fundament prawny, na którym powinien opierać się cały system służby publicznej. Oznacza on, że każdy urzędnik w Polsce zobowiązany jest do działania na rzecz interesu publicznego, z poszanowaniem prawa, a nie w interesie doraźnym partii rządzącej. Znaczenie etosu służby publicznej nie ogranicza się wyłącznie do kwestii formalnych czy administracyjnych. To właśnie urzędnicy poprzez swoje codzienne decyzje, interpretacje przepisów, sposób komunikowania się z obywatelami kształtują realny obraz państwa w oczach społeczeństwa. Są „twarzą państwa” i jako tacy mają szczególną odpowiedzialność za to, w jaki sposób obywatele postrzegają instytucje publiczne.
W krajach o silnych tradycjach demokratycznych, takich jak Niemcy, Finlandia czy Kanada, urzędnik państwowy to zawód wysokiego zaufania społecznego. Służba publiczna jest tam traktowana nie jako zatrudnienie techniczne, lecz jako misja wymagająca wiedzy, kompetencji i wysokich standardów etycznych. W tych państwach etos służby opiera się na zasadzie, że urzędnik działa w imieniu państwa, lecz dla obywatela.
Odbudowa tego etosu w Polsce wymaga więc nie tylko reform instytucjonalnych, ale również powrotu do źródeł: do idei, że bycie urzędnikiem to nie tylko praca, lecz zobowiązanie wobec państwa i wspólnoty.
II. Przyczyny kryzysu etosu urzędniczego
Kryzys etosu służby publicznej w Polsce nie jest zjawiskiem nagłym ani wyizolowanym. To rezultat długoletnich zaniedbań, niekonsekwentnych reform oraz pogłębiającego się rozdźwięku między instytucjami państwowymi a społeczeństwem obywatelskim. Źródła tego kryzysu są wielowymiarowe. Obejmują zarówno polityczne instrumentalizowanie administracji, jak i strukturalne błędy w funkcjonowaniu służby cywilnej. Jednym z głównych czynników osłabiających etos urzędniczy jest polityzacja administracji publicznej. Choć Konstytucja RP wyraźnie stanowi o bezstronności i neutralności politycznej służby cywilnej (art. 153), w praktyce obserwujemy zjawisko częstych zmian kadrowych po każdych wyborach parlamentarnych. Wymiana osób na stanowiskach kierowniczych, a niekiedy także niższych szczebli, bywa motywowana nie względami merytorycznymi, lecz lojalnością wobec nowej ekipy rządzącej. Jak zauważają Pierre i Peters (2000):
„Im bliższe są relacje między politykami a biurokratami, tym większe zagrożenie upolitycznieniem i klientelizmem.” (tłum. własne z jęz. ang.)
Polityzacja skutkuje nie tylko spadkiem morale wśród urzędników, ale także utratą ciągłości i jakości realizowanych zadań publicznych. Doświadczony urzędnik przestaje być wartością. Liczy się przede wszystkim jego „lojalność personalna”, co stoi w sprzeczności z zasadą służby państwu i obywatelowi.
Kolejnym problemem jest biurokratyzacja i mechaniczne zarządzanie pracą urzędnika, które często sprowadza jego rolę do realizacji procedur i „odhaczania” wskaźników efektywności (KPI), bez refleksji nad sensem i jakością wykonywanych zadań. Nadmiar formalizmów, sztywna hierarchia i oderwanie od realnych potrzeb obywateli prowadzą do zniechęcenia, wypalenia zawodowego i postrzegania własnej pracy jako czysto technicznej. Tymczasem, jak przypomina UNDP (2017):
„Uczciwość w administracji publicznej nie powstaje wyłącznie przez prawo, ale poprzez codzienne wybory etyczne podejmowane przez urzędników.” (tłum. własne z jęz. ang.)
Ważnym czynnikiem kryzysowym jest także społeczny wizerunek urzędnika. W debacie publicznej i mediach dominuje często negatywny obraz administracji jako miejsca nieefektywnego, przeregulowanego i zbiurokratyzowanego. Urzędnicy bywają przedstawiani jako osoby oderwane od rzeczywistości lub wręcz przeszkadzające obywatelowi. To narracja, która niszczy społeczny prestiż zawodu i zniechęca młode, kompetentne osoby do wiązania swojej przyszłości z sektorem publicznym. Jednocześnie politycy rzadko stają w obronie urzędników, częściej wykorzystują ich jako „chłopców do bicia” w kampaniach wyborczych.
Nie można pominąć również aspektu ekonomicznego. Niskie wynagrodzenia w administracji publicznej, brak motywacyjnego systemu premiowania czy ograniczone możliwości awansu zniechęcają do długoletniej kariery w urzędzie. Służba publiczna przestaje być atrakcyjną ścieżką zawodową, a kompetentni urzędnicy coraz częściej przechodzą do sektora prywatnego.
Wreszcie, istotną rolę odgrywa niedostateczne przygotowanie etyczne i obywatelskie urzędników. Brakuje systematycznej edukacji w zakresie wartości konstytucyjnych, standardów etycznych i misji służby publicznej. Tymczasem, jak zauważa OECD (2022):
„Zaufanie obywateli do instytucji publicznych jest fundamentem dobrego rządzenia. Odbudowa tego zaufania wymaga przejrzystości i trwałego zaangażowania w wartości etyczne.” (tłum. własne)
Podsumowując, kryzys etosu urzędniczego ma charakter systemowy i wieloczynnikowy. Wynika z upolitycznienia administracji, spadku prestiżu zawodu, niskich wynagrodzeń, braku ochrony niezależności oraz braku kultury etycznej w instytucjach publicznych. Diagnoza tych przyczyn jest niezbędna, by móc skutecznie przeciwdziałać dalszej erozji służby publicznej.
III. Jak odbudować etos urzędnika?
Odbudowa etosu służby publicznej to zadanie wielowymiarowe. Nie wystarczą deklaracje polityczne ani doraźne zmiany kadrowe, albowiem konieczna jest głęboka reforma kultury instytucjonalnej, edukacji urzędniczej oraz systemu zarządzania zasobami ludzkimi w administracji. Fundamentem tych działań powinna być zasada, że urzędnik nie służy rządowi ani partii, lecz państwu i jego obywatelom.
Pierwszym i kluczowym obszarem wymagającym interwencji jest system kształcenia i rozwoju zawodowego urzędników. Obecnie w Polsce nie istnieje jednolity model przygotowania zawodowego do pracy w administracji publicznej, który uwzględniałby elementy etyczne, konstytucyjne i obywatelskie. W krajach takich jak Francja czy Niemcy funkcjonują elitarne szkoły kształcące przyszłych urzędników wyższego szczebla, np. ENA (École nationale d’administration). Programy te obejmują nie tylko wiedzę techniczną, ale także kursy z zakresu prawa konstytucyjnego, wartości demokratycznych oraz odpowiedzialności publicznej. W Polsce należałoby rozważyć utworzenie podobnej, wyspecjalizowanej instytucji, która przyczyniłaby się do profesjonalizacji i unifikacji standardów w administracji.
Drugim elementem odbudowy etosu jest wzmocnienie systemu niezależności i stabilności zatrudnienia w służbie cywilnej. Obecnie brak realnych gwarancji ochrony przed politycznymi decyzjami kadrowymi powoduje, że wielu urzędników nie czuje się lojalnych wobec państwa, lecz raczej wobec przełożonych z danego układu politycznego. To zjawisko prowadzi do rozmycia odpowiedzialności i zniechęcenia. Jak zauważa Konstytucja RP:
„W służbie cywilnej zapewnia się zawodowe, rzetelne, bezstronne i politycznie neutralne wykonywanie zadań państwa.” (Konstytucja RP, art. 153 ust. 1)
Aby to zagwarantować w praktyce, konieczne są zmiany legislacyjne wzmacniające pozycję urzędników mianowanych, w tym wprowadzenie jasnych i przejrzystych ścieżek awansu opartych na kompetencjach, doświadczeniu i ocenie pracy, a nie uznaniowej decyzji politycznej. Niezbędne jest także odbudowanie roli i prestiżu Szefa Służby Cywilnej jako instytucji gwarantującej standardy apolityczności i etyki zawodowej. Kolejnym ważnym aspektem jest przywództwo etyczne i kultura organizacyjna w instytucjach publicznych. To, jakie wartości dominują w urzędach, zależy w dużej mierze od kadry kierowniczej. Kierownicy i dyrektorzy powinni być nie tylko menedżerami z umiejętnościami zarządzania, ale również liderami wartości – osobami, które dają przykład swoim postępowaniem i promują postawy etyczne. Jak zauważa Robert B. Denhardt:
„Administratorzy publiczni powinni dążyć do służby obywatelom, a nie do kierowania nimi.” (tłum. własne z jęz. ang.)
W tym celu warto wdrażać w administracji kodeksy etyki zawodowej, obowiązkowe szkolenia z etyki i odpowiedzialności publicznej oraz systemy mentoringowe, w których doświadczeni urzędnicy wspierają młodszych kolegów w rozwoju zawodowym i moralnym. Kultura etyczna nie powstaje bowiem przez dekret. Rodzi się w codziennych interakcjach, języku instytucji, sposobie podejmowania decyzji i reagowania na błędy. Nie bez znaczenia pozostaje także transparentność działania administracji. Przejrzystość procedur, dostęp do informacji publicznej, otwarte dane oraz włączenie obywateli w procesy decyzyjne to narzędzia, które nie tylko zwiększają kontrolę społeczną, ale również sprzyjają budowie zaufania do urzędników. Jak podkreśla OECD (2022):
„Zaufanie jest fundamentem dobrego rządzenia. Jego odbudowa wymaga trwałego zaangażowania w uczciwość, przejrzystość i reagowanie na potrzeby obywateli.” (tłum. własne)
Warto tu wspomnieć o potrzebie wzmocnienia instytucji audytowych, takich jak Najwyższa Izba Kontroli, oraz rozwinięcia mechanizmów sygnalizowania nieprawidłowości (whistleblowing), które chronią uczciwych urzędników i dają im przestrzeń do działania zgodnego z wartościami. Na koniec, uznanie i nagradzanie postaw etycznych to kolejny, niedoceniany instrument odbudowy etosu. W instytucjach publicznych powinny funkcjonować systemy wyróżnień za szczególne osiągnięcia etyczne, zaangażowanie obywatelskie oraz innowacyjność społeczną. Takie podejście może pomóc w tworzeniu nowej tożsamości zawodowej urzędnika – jako osoby nie tylko kompetentnej, ale i godnej społecznego zaufania.
IV. Jak wzmacniać lojalność wobec państwa, a nie partii?
Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla profesjonalizmu i etosu służby publicznej jest mylenie lojalności wobec państwa z lojalnością wobec bieżącej władzy politycznej. To zjawisko podważa podstawy demokracji konstytucyjnej, prowadzi do utraty zaufania obywateli i osłabia trwałość instytucji. Urzędnik państwowy, niezależnie od szczebla, powinien realizować zadania zgodnie z prawem, a nie zgodnie z interesem partii aktualnie sprawującej władzę.
Kluczem do odbudowy właściwej lojalności jest przypomnienie roli konstytucji jako źródła nadrzędnych zasad działania administracji publicznej. Lojalność urzędnika powinna być skierowana nie ku osobom czy ugrupowaniom politycznym, lecz ku państwu jako wspólnemu dobru wszystkich obywateli oraz ku obowiązującym normom prawnym i konstytucyjnym. Oznacza to również, że urzędnik ma prawo, a nawet obowiązek odmówić wykonania polecenia niezgodnego z prawem, a jego niezależność powinna być chroniona przez system instytucjonalny.
Jednym z niezbędnych kroków w tym kierunku jest oddzielenie administracji od polityki. Oznacza to nie tylko formalne deklaracje, ale realne mechanizmy chroniące urzędników przed presją polityczną. W praktyce oznacza to konieczność wzmocnienia statusu urzędnika mianowanego, ograniczenie możliwości arbitralnych zwolnień, a także objęcie kluczowych stanowisk w administracji publicznej zasadą konkursu opartego na kompetencjach. W wielu krajach, takich jak Niemcy czy Wielka Brytania, funkcjonują niezależne organy odpowiedzialne za rekrutację i nadzór nad korpusem służby cywilnej, których decyzje są niezależne od wpływów politycznych.
Nie mniej istotna jest rozwinięta kultura instytucjonalna, która promuje lojalność wobec zasad, a nie wobec osób. Budowanie takiej kultury wymaga konsekwentnego wspierania wartości takich jak: służba publiczna, równość wobec prawa, szacunek dla obywatela i odpowiedzialność za dobro wspólne. Urzędnicy muszą mieć poczucie, że ich praca ma znaczenie nie tylko techniczne, ale i moralne. Wzmocnienie lojalności wobec państwa wymaga również stworzenia mechanizmów etycznego wsparcia i ochrony dla urzędników, którzy stają wobec nacisków politycznych lub prób łamania prawa. Jednym z takich narzędzi jest system sygnalizowania nieprawidłowości (whistleblowing), który powinien zapewniać anonimowość i ochronę sygnalistów. Obowiązkiem państwa jest nie tylko tworzenie takich systemów, ale i ich aktywne wspieranie.
Na koniec warto zwrócić uwagę na znaczenie edukacji konstytucyjnej i obywatelskiej, zarówno w procesie rekrutacji, jak i w trakcie kariery zawodowej urzędnika. Tylko urzędnik świadomy roli państwa prawa, podziału władz i swoich obowiązków wobec obywateli będzie w stanie oprzeć się politycznym naciskom i zachować integralność. Tu z pomocą przychodzą programy szkoleń organizowane przez szkoły urzędnicze, uczelnie wyższe oraz międzynarodowe organizacje, takie jak OECD czy UNDP.
Podsumowując, lojalność wobec państwa to nie kwestia deklaracji, lecz efekt strukturalnych rozwiązań, kultury organizacyjnej i wewnętrznego przekonania urzędników, że ich praca służy wartościom wyższym niż interes polityczny. Odbudowanie tej lojalności jest niezbędne, by administracja publiczna mogła skutecznie działać w interesie wszystkich obywateli – niezależnie od zmieniających się ekip rządzących.
V. Przykłady międzynarodowe
Analiza doświadczeń innych państw pozwala lepiej zrozumieć, w jaki sposób można skutecznie budować etos służby publicznej i wzmacniać lojalność urzędników wobec państwa. Choć konteksty polityczne i historyczne różnią się między krajami, istnieją wspólne wzorce dobrej praktyki, które mogą być inspirujące także dla Polski.
Francja – profesjonalizacja przez edukację
Jednym z najlepiej znanych modeli profesjonalizacji administracji publicznej jest system francuski, w którym przez wiele lat kluczową rolę odgrywała École nationale d’administration (ENA). Ta elitarna szkoła urzędnicza, utworzona po II wojnie światowej, kształciła najwyższe kadry służby cywilnej – osoby, które po ukończeniu nauki trafiały bezpośrednio do ministerstw, sądów, prefektur czy służby dyplomatycznej. Program kładł duży nacisk na prawo konstytucyjne, funkcjonowanie państwa, a także etykę publiczną. Choć ENA została rozwiązana w 2021 roku i zastąpiona nową uczelnią Institut national du service public (INSP) to zasada, że urzędnicy powinni być formowani intelektualnie i etycznie, pozostała fundamentem francuskiego modelu.
Finlandia – wysoki poziom zaufania społecznego
Finlandia jest jednym z liderów w dziedzinie przejrzystości i uczciwości administracji. W rankingu Transparency International kraj ten od lat znajduje się w czołówce państw najmniej skorumpowanych. Kluczem do sukcesu jest tutaj nie tylko sprawne prawo antykorupcyjne, ale przede wszystkim silna kultura instytucjonalna oparta na zaufaniu i odpowiedzialności. Fińscy urzędnicy są szkoleni w zakresie wartości publicznych i traktują swoją pracę jako formę służby obywatelom. Dodatkowo Finlandia wprowadziła jasne zasady dotyczące konfliktu interesów i etycznego zachowania w sektorze publicznym.
Niemcy – ochrona urzędnika i ciągłość państwa
W Niemczech urzędnik mianowany (Beamter) korzysta z bardzo silnej ochrony prawnej. Nie może być zwolniony z powodów politycznych, a jego lojalność jest skierowana wyłącznie wobec konstytucyjnego porządku państwa. Takie podejście gwarantuje stabilność instytucjonalną i przeciwdziała upartyjnieniu administracji. Niemieckie prawo wyraźnie oddziela administrację od polityki, a sam status urzędnika to nie tylko zawód, lecz forma zaufania publicznego, które wiąże się z wysokimi wymaganiami etycznymi.
Kanada – kodeks etyki jako codzienne narzędzie
Kanadyjski Kodeks Wartości i Etyki Służby Publicznej jest dokumentem, z którym musi zapoznać się każdy pracownik administracji federalnej. Dokument ten nie ma charakteru symbolicznego. Jest narzędziem pracy, wykorzystywanym przy podejmowaniu decyzji i rozwiązywaniu dylematów etycznych. Kodeks podkreśla wartości takie jak: służba obywatelom, szacunek dla demokracji, uczciwość i przejrzystość. W Kanadzie funkcjonują również specjalne jednostki doradcze ds. etyki, wspierające urzędników w rozwiązywaniu trudnych sytuacji.
*******
Powyższe przykłady pokazują, że skuteczna odbudowa etosu służby publicznej jest możliwa, jeśli zostaną spełnione trzy warunki: edukacja etyczna, stabilność instytucjonalna i systemowe wsparcie dla standardów wartości publicznych. Państwa, które konsekwentnie realizują te zasady, cieszą się większym zaufaniem społecznym i efektywniejszą administracją. Polska może i powinna czerpać z tych doświadczeń.
VI. Wnioski i rekomendacje
Kryzys etosu służby publicznej i lojalności urzędniczej wobec państwa nie jest wyłącznie problemem administracyjnym. To zjawisko, które podważa fundamenty demokracji, osłabia zaufanie obywateli i zmniejsza efektywność działania instytucji publicznych. Jak pokazano w niniejszym eseju, źródła tego kryzysu są złożone: polityzacja urzędów, brak jasnych ścieżek kariery, niskie wynagrodzenia, negatywny wizerunek urzędników oraz niedostateczne przygotowanie etyczne.
Odbudowa etosu urzędnika musi rozpocząć się od zmiany myślenia o roli urzędnika w państwie. Nie jest on tylko wykonawcą poleceń, lecz strażnikiem porządku konstytucyjnego, reprezentantem państwa w relacjach z obywatelem oraz nośnikiem wartości publicznych. Urzędnik to zawód zaufania publicznego – tak powinien być postrzegany zarówno przez społeczeństwo, jak i przez samych urzędników. Pierwszym kluczowym krokiem jest reforma systemu edukacji urzędniczej. Potrzebne są struktury kształcące nie tylko w zakresie prawa czy procedur, ale również uczące etyki, konstytucjonalizmu i odpowiedzialności publicznej. Urzędnicy muszą być przygotowani do podejmowania trudnych decyzji w oparciu o wartości, a nie interes polityczny.
Drugim elementem jest umocnienie niezależności służby cywilnej: zarówno poprzez ochronę zatrudnienia, jak i eliminację praktyk upolityczniania stanowisk. Potrzebne są przejrzyste, obiektywne ścieżki kariery oraz realne narzędzia ochrony przed naciskami politycznymi. Wzorem mogą być rozwiązania niemieckie czy kanadyjskie, gdzie urzędnik mianowany działa na podstawie przejrzystych kodeksów i procedur. Trzecim filarem jest budowanie kultury organizacyjnej opartej na wartościach. Etyczne przywództwo, mentoring, dostęp do wsparcia w rozwiązywaniu dylematów moralnych oraz uznawanie postaw wzorcowych – to działania, które mogą odbudować wewnętrzne poczucie misji wśród pracowników administracji.
Na koniec warto podkreślić, że etos nie może być narzucony odgórnie. Musi być konsekwentnie wzmacniany poprzez prawo, instytucje i codzienne praktyki organizacyjne. Odnowienie lojalności wobec państwa nie wymaga rewolucji. Wymaga spójnej, długofalowej polityki publicznej opartej na szacunku do służby obywatelskiej i zrozumieniu jej kluczowej roli w funkcjonowaniu demokratycznego państwa prawa.
Joanna Brzezińska
Bibliografia
Denhardt, R. B., & Denhardt, J. V. (2003). The new public service: Serving, not steering. M.E. Sharpe.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.
OECD. (2022). Building trust to reinforce democracy: Main findings from the 2021 OECD survey on drivers of trust in public institutions. https://www.oecd.org/governance/building-trust.htm
Pierre, J., & Peters, B. G. (2000). Governance, politics and the state. Palgrave Macmillan.
Transparency International. (2021). Global corruption report: Public sector. https://www.transparency.org/en/publications
UNDP. (2017). Institutional integrity in public administration: A pathway towards inclusive development. United Nations Development Programme.
Weber, M. (1998). Gospodarka i społeczeństwo. Wydawnictwo Naukowe PWN.
(Oryg. wyd. niem. 1922: Wirtschaft und Gesellschaft)
