Nie ma nic trudniejszego do odwr\u00f3cenia jak potok na\u0142og\u00f3w my\u015bli, kt\u00f3ry ju\u017c sobie wy\u017c\u0142obi\u0142 pewne \u0142o\u017cysko i ci\u0105gle je pog\u0142\u0119bia sam\u0105 si\u0142\u0105 fal, p\u0142yn\u0105cych w jednym kierunku. \u017bycie bogate i wszechstronne dostarcza innym spo\u0142ecze\u0144stwom coraz to nowych sprawdzian\u00f3w do ci\u0105g\u0142ej rewizji w\u0142asnych ustalaj\u0105cych si\u0119 poj\u0119\u0107, dop\u00f3ki ich \u0142o\u017cysko nie zostanie uj\u0119te w karny stale, uregulowane i obmurowane, jako trwa\u0142a zdobycz kultury umys\u0142owej. Nam, jako spo\u0142ecze\u0144stwu, \u017cyj\u0105cemu \u017cyciem ubogim i jednostronnym, brak zar\u00f3wno niewzruszonych pewnik\u00f3w w zakresie spraw publicznych, jak zdolno\u015bci do poddawania ustawicznej rewizji poj\u0119\u0107, kt\u00f3re si\u0119 tylko z biegiem czasu utar\u0142y, cho\u0107by p\u0142yn\u0119\u0142y najbardziej p\u0142ytkim i kr\u0119tem \u0142o\u017cyskiem.<\/p>\n\n\n\n

W polityce pokolenie nasze nie mia\u0142o ojc\u00f3w, a je\u017celi odziedziczy\u0142o do\u015bwiadczenia przesz\u0142o\u015bci \u2013 to zbyt ci\u0119\u017ckie, zawi\u0142e i osza\u0142amiaj\u0105ce, aby mog\u0142o z nich wyprowadzi\u0107 okre\u015blone i niewzruszone normy post\u0119powania w \u017cyciu publicznym. Zdobyte na tych do\u015bwiadczeniach pewniki sz\u0142y w kierunkach diametralnie rozbie\u017cnych i dopiero wysi\u0142ki my\u015bli i czynu ostatnich czas\u00f3w d\u0105\u017c\u0105 \u015bwiadomie do uj\u0119cia ich w pewn\u0105 syntez\u0119, a usi\u0142uj\u0105 dokona\u0107 czego\u015b wi\u0119cej ni\u017c pogodzi\u0107 formalnie zawarte w nich sprzeczno\u015bci, pod\u0105\u017caj\u0105c po przek\u0105tni, drog\u0105 po\u015bredni\u0105, ale chc\u0105 rozwi\u0105za\u0107 je tak, aby synteza tych sprzecznych twierdze\u0144 sta\u0142a si\u0119 trwa\u0142ym nabytkiem naszej my\u015bli politycznej.<\/p>\n\n\n\n

Do takich norm rozbie\u017cnych, gdy idzie o ocen\u0119 kierunk\u00f3w w polityce lub poszczeg\u00f3lnych krok\u00f3w na tym polu, nale\u017cy ich umiarkowanie. Nie jest to has\u0142o zasadnicze \u2013 chocia\u017c i do tej wysoko\u015bci bywa niekiedy bezwiednie podnoszone \u2013 ale wskazanie praktyczne, metoda post\u0119powania, stopie\u0144 na skali d\u0105\u017ce\u0144 i \u015brodk\u00f3w dzia\u0142ania, s\u0142owem charakter posuni\u0119\u0107 politycznych, r\u00f3\u017cne za\u015b jego pojmowanie wyst\u0119puje na tle ka\u017cdego nastr\u0119czaj\u0105cego si\u0119 zagadnienia, ka\u017cdej oceny kierunk\u00f3w i stronnictw. Skala umiarkowania w polityce, przyk\u0142adan\u0105 zreszt\u0105 rozmaicie, jako plus lub minus, bywa jednak, w formie cz\u0119sto ukrytej lub wr\u0119cz bezwiednie, stosowan\u0105 w roli sprawdzianu, i na jej podstawie wydaje si\u0119 w gruncie rzeczy w wi\u0119kszo\u015bci wypadk\u00f3w s\u0105dy o d\u0105\u017ceniach i krokach politycznych. Zale\u017cy wi\u0119c wiele na tym, aby sobie nale\u017cycie wyja\u015bni\u0107, dlaczego jedni uwa\u017caj\u0105 umiarkowanie w polityce za bezwzgl\u0119dnie niemal dobre, inni za bezwzgl\u0119dnie niemal z\u0142e, jakie s\u0105 przyczyny tej lub innej oceny owej metody dzia\u0142ania i na czym rzeczywi\u015bcie umiarkowanie polega.<\/p>\n\n\n\n

Im spo\u0142ecze\u0144stwo jest mniej politycznie dojrzale, tym prostsze i pierwotniejsze posiada metody my\u015blenia. Najni\u017cszy stopie\u0144 na skali duchowego rozwoju zajmuje s\u0105d, b\u0119d\u0105cy bezpo\u015brednim wynikiem i usprawiedliwieniem zbiorowego odruchu: mamy pop\u0119d do pewnego czynu lub postawienia kwestii, a wi\u0119c jest on dobry i wskazany. Nast\u0119pnym stopniem, niemal r\u00f3wnie pierwotnym, jest kierowanie si\u0119 uczuciem w polityce: co jest zgodne z uczuciowym nastrojeni spo\u0142ecze\u0144stwa, a w\u0142a\u015bciwie tej jego cz\u0119\u015bci\u0105 kt\u00f3ra pewien krok zaleca, \u2013 to jest zarazem politycznie najlepsze. O rozumowe uzasadnienie ex post w\u0142asnego uczuciowego pop\u0119du nietrudno, zdobywaj\u0105 si\u0119 na nie w spos\u00f3b zdumiewaj\u0105cy np. osoby poddane hipnozie i dzia\u0142aj\u0105ce w my\u015bl narzuconej sobie z zewn\u0105trz woli: umiej\u0105 one znakomicie wyt\u0142umaczy\u0107, dlaczego w\u0142a\u015bnie tak a nie inaczej post\u0105pi\u0142y.<\/p>\n\n\n\n

Ot\u00f3\u017c z g\u00f3ry zaznaczy\u0107 tu nale\u017cy, \u017ce ani odruchowe, ani nawet uczuciowe bod\u017ace dzia\u0142ania w \u017cyciu publicznym nie dorastaj\u0105 jeszcze wcale do wysoko\u015bci polityki i nie zas\u0142uguj\u0105 na jej miano. Jak to \u2013 powiedz\u0105 nam czy\u017c mo\u017cna w polityce negowa\u0107 lub odrzuca\u0107 donios\u0142y wp\u0142yw uczu\u0107, a nawet zdrowych odruch\u00f3w zbiorowych? \u2013 Niew\u0105tpliwie nie, tylko \u017ce w polityce, zas\u0142uguj\u0105cej na t\u0119 nazw\u0119, stanowi\u0105 one jej przedmiot, jeden z czynnik\u00f3w, kt\u00f3ry si\u0119 bierze i powinno zawsze bra\u0107 w rachub\u0119 na to, aby go nale\u017cycie skierowa\u0107 i zu\u017cytkowa\u0107 dla nakre\u015blonych z g\u00f3ry cel\u00f3w, ale nigdy nie mog\u0105 by\u0107 podmiotem w polityce, a wi\u0119c czynnikiem, kt\u00f3ry okre\u015bla konkretne jej cele i zadania, wskazuje drogi i nadaje kierunek dzia\u0142aniu. Polityka opiera si\u0119 na pracy my\u015bli tej samej natury, co rozwi\u0105zywanie zada\u0144 matematycznych, gra w szachy lub rozstrzyganie zagadnie\u0144 naukowych. Uczucie jakiegokolwiek rodzaju mo\u017ce tu by\u0107 bod\u017acem do wysi\u0142ku, ale nigdy tre\u015bci\u0105, wskazuj\u0105c\u0105 kierunek tego wysi\u0142ku lub dyktuj\u0105c\u0105 rozwi\u0105zania, posuni\u0119cia i kroki, wtedy bowiem b\u0119dzie tylko szkodliwe, b\u0119dzie m\u0105ci\u0142o jasno\u015b\u0107 s\u0105du i prowadzi\u0142o niechybne do zgubienia drogi w\u0142a\u015bciwej. Dla \u015bcis\u0142o\u015bci zaznaczy\u0107 nale\u017cy, \u017ce uczucie, lecz innej zupe\u0142nie natury i tre\u015b\u0107, g\u0142\u0119bsze i og\u00f3lniejsze, towarzyszy\u0107 musi ka\u017cdemu wysi\u0142kowi i ka\u017cdemu dzia\u0142aniu, wtedy jednak spe\u0142nia jedynie rol\u0119 jego spr\u0119\u017cyny i graniczy z instynktem. Bod\u017acem dla szachisty jest uczuciowa ch\u0119\u0107 wygranej, gdy atoli posuni\u0119cia jego na szachownicy b\u0119dzie mu wskazywa\u0142o podniecone po\u0142o\u017ceniem gry uczucie, straci zimn\u0105 krew, wpadnie w stan zacietrzewienia i pocznie pope\u0142nia\u0107 b\u0142\u0119dy za b\u0142\u0119dami. Tak samo polityk, czy b\u0119dzie nim jednostka, stronnictwo, czy nar\u00f3d ca\u0142y, musi by\u0107 przenikni\u0119ty uczuciowym pop\u0119dem do osi\u0105gni\u0119cia zamierzonych przez siebie cel\u00f3w, ale musi zarazem zamkn\u0105\u0107 \u015bci\u015ble swe uczucia w tych granicach, tak aby one nie wyst\u0119powa\u0142y w chwili, gdy jako podmiot prowadzonej polityki pocznie obmy\u015bla\u0107 \u015brodki dzia\u0142ania i przewidywa\u0107 nast\u0119pstwa swych krok\u00f3w.<\/p>\n\n\n\n

Poj\u0119cia, zdawa\u0142oby si\u0119 tak elementarne, mozolnie tylko i powoli toruj\u0105 sobie drog\u0119 w naszym \u017cyciu publicznym, to te\u017c nie tylko szerokie ko\u0142a opinii, ale cz\u0119sto nawet ci, co si\u0119 maj\u0105 za polityk\u00f3w, oceniaj\u0105 zar\u00f3wno posuni\u0119cia, jak i metody w poi tyce wed\u0142ug tego, czy i o ile odpowiadaj\u0105 one uczuciowym nastrojom spo\u0142ecze\u0144stwa lub co gorsza \u2013 ich samych. Temu samemu losowi ulega ocena umiarkowania w polityce jako metody dzia\u0142ania. Jedni \u2013 zawsze uczuciowo podnieceni \u2013 uwa\u017caj\u0105 umiarkowanie, za objaw braku wszelkich uczu\u0107 \u017cywszych, co w ich poj\u0119ciu r\u00f3wna si\u0119 brakowi poczucia w\u0142asnej si\u0142y, za trwo\u017cliwo\u015b\u0107, niezdolno\u015b\u0107 do \u015bmielszych krok\u00f3w, niemal za wrodzone lub nabyte tch\u00f3rzostwo. Inni \u2013 podlegaj\u0105cy chronicznej depresji \u2013 poczytuj\u0105 przeciwnie umiarkowanie za pierwsz\u0105 cnot\u0119 w polityce, ale rozumiej\u0105 pod nim unikanie wszelkiej walki i wszelkiego ryzyka, nawet gdy istniej\u0105 przewa\u017caj\u0105ce szanse powodzenia, rozumiej\u0105 stanowisko obronne z zasady, po\u0142\u0105czone z obaw\u0105 nara\u017cenia sobie kogokolwiek. Ostatnich znamionuje brak charakteru, tego najwa\u017cniejszego warunku wszelkiej dobrej polityki, ale pierwsi nie s\u0105 bynajmniej wyrazicielami si\u0142y charakteru, bo nie posiadaj\u0105 ani zdolno\u015bci do wytrwa\u0142ego, celowego post\u0119powania, przywdziewaj\u0105 tylko mask\u0119 si\u0142y, kt\u00f3r\u0105 zdziera pierwsze niepowodzenie. Zar\u00f3wno ci jak tamci bior\u0105 umiarkowanie w polityce czysto uczuciowo, zale\u017cnie od w\u0142asnego nastroju i poczytuj\u0105 je za cech\u0119 dodatni\u0105, gdy odpowiada ich usposobieniu wewn\u0119trznemu, za ujemn\u0105 za\u015b, gdy stoi z nim w sprzeczno\u015bci.<\/p>\n\n\n\n

Potwierdzenie tego \u0142atwo znale\u017a\u0107 w fakcie powszechnym, aczkolwiek zazwyczaj przeoczanym, \u017ce najmniej umiarkowane kierunki tego typu zdradzaj\u0105 przesadne umiarkowanie na tych punktach, na kt\u00f3rych uczucie nie pozwala im zaj\u0105\u0107 wyra\u017anego stanowiska: socjali\u015bci wszystkich kraj\u00f3w s\u0105 nies\u0142ychanie umiarkowani w stosunku do \u017cyd\u00f3w, ich przes\u0105d\u00f3w, wyzysku i form pomna\u017cania kapita\u0142u; nasz ob\u00f3z post\u0119powy, opr\u00f3cz powy\u017cszej cechy, okazuje si\u0119 nader umiarkowanym na punkcie wszelkiego przeciwstawiania si\u0119 takiemu\u017c obozowi rosyjskiemu, nawet gdy interesy obu s\u0105 najwidoczniej sprzeczne. Z drugiej strony \u201eumiarkowane\u201d kierunki tego\u017c typu nie wykazuj\u0105 bynajmniej ogl\u0119dno\u015bci i umiarkowania, gdy prowadzona przez nie polityka wy\u0142adowuje si\u0119 w kierunku zgodnym z ich uczuciami, czy to b\u0119dzie pr\u0105d \u201eugodowy\u201d ko\u0144ca zesz\u0142ego stulecia, czy stanowisko klasowe konserwatyst\u00f3w galicyjskich dawnego autoramentu.<\/p>\n\n\n\n

Ju\u017c to jedno dowodzi, \u017ce \u201eumiarkowanie\u201d w polityce, o ile jego ocena dodatnia lub ujemna wyp\u0142ywa z pobudek czysto uczuciowych, nie jest poj\u0119ciem, posiadaj\u0105cym jak\u0105kolwiek warto\u015b\u0107 z punktu widzenia istotnej polityki, jako sztuki rz\u0105dzenia i umiej\u0119tno\u015bci przeprowadzenia cel\u00f3w zbiorowych. Jak ka\u017cde poj\u0119cie, oparte na przes\u0142ankach uczucia, nie za\u015b rozumu politycznego, stoi ono dopiero u progu polityki, ale do niej nie dorasta.<\/p>\n\n\n\n

Rzeczywi\u015bcie umiarkowanie w polityce jest metod\u0105 czysto rozumow\u0105, metod\u0105 zar\u00f3wno s\u0105dzenia, a wi\u0119c oceny po\u0142o\u017cenia, jak i wnioskowania, a wi\u0119c nakre\u015blania dr\u00f3g post\u0119powania. Umiarkowanie \u2013 jak sama etymologia wyrazu na to wskazuje \u2013 jest umiarem, trafnym okre\u015bleniem stanu rzeczy i r\u00f3wnie trafnym wyborem \u015brodk\u00f3w dzia\u0142ania dla osi\u0105gni\u0119cia zamierzonego celu. Polityk, kt\u00f3ry si\u0119 daje unie\u015b\u0107 uczuciu w jakimkolwiek kierunku, jest pod tym w\u0142a\u015bnie wzgl\u0119dem lichym politykiem, chocia\u017cby posiada\u0142 wszystkie inne zalety z tego zakresu, polityk za\u015b, kt\u00f3ry zastosowuje ca\u0142e swe post\u0119powanie i swe s\u0105dy do pobudek czysto uczuciowych, nie jest wcale politykiem, bo jest w polityce niepoczytalny i nieodpowiedzialny, co najwy\u017cej mo\u017ce by\u0107 agitatorem lub demagogiem. Z tego w\u0142a\u015bnie wzgl\u0119du \u201epolityka\u201d, kt\u00f3ra nie oblicza, nie wa\u017cy szans dopi\u0119cia zamierzonego celu, lecz daje jedynie folg\u0119 jednostronnym uczuciom, nosi na sobie zawsze pi\u0119tno agitacji, posi\u0142kuj\u0105cej si\u0119 \u015brodkami demagogicznymi; to te\u017c spo\u0142ecze\u0144stwo, kt\u00f3re nie wysz\u0142o jeszcze z fazy uczuciowego traktowania zagadnie\u0144 politycznych, musi by\u0107 si\u0142\u0105 rzeczy, przez sam\u0105 konieczno\u015b\u0107 logiczn\u0105, rzucone na pastw\u0119 demagogicznej agitacji, chocia\u017cby ona by\u0142a uprawiana nie na ulicy i nie na wiecach, ale na statecznych zebraniach ludzi sk\u0105din\u0105d powa\u017cnych. Decyduje tu nie miejsce i nie audytorium, ale spos\u00f3b traktowania zagadnie\u0144 politycznych. Przekona\u0107 si\u0119 o tym u nas \u0142atwo przy ka\u017cdych niemal obradach, gdy tylko znajdzie si\u0119 m\u00f3wca, kt\u00f3ry we\u017amie za punkt wyj\u015bcia swego wyst\u0105pienia stanowisko uczuciowe.<\/p>\n\n\n\n

Niczym nieskr\u0119powane uczucie nie mo\u017ce by\u0107 umiarkowanym; im jest silniej zaznaczane i kra\u0144cowe, tym bardziej jest zgodne same z sob\u0105, tym pe\u0142niejszy b\u0119dzie jego wyraz, tym b\u0119dzie logiczniejsze z punktu widzenia specyficznej logiki uczucia, ale zarazem oka\u017ce si\u0119 tym mniej logiczne z punktu widzenia logiki rozs\u0105dku, zdrowego sensu, uwzgl\u0119dniaj\u0105cego wszystkie strony zagadnienia, i rozumu politycznego, maj\u0105cego zawsze okre\u015blony cel na oku.<\/p>\n\n\n\n

Polityka jest d\u0105\u017ceniem na drodze wysi\u0142ku zbiorowego do utrzymania lub stworzenia takiego ustosunkowania si\u0142 spo\u0142ecznych, kt\u00f3re by prowadzi\u0142o bezpo\u015brednio do ustalenia norm prawa, b\u0119d\u0105cych tych si\u0142 wyrazem i stwierdzeniem. Wprowadzenie w \u017cycie nowych norm prawa lub utrzymanie istniej\u0105cych, zale\u017cnie od tego czy si\u0119 prowadzi akcj\u0119 zaczepn\u0105, czy odporn\u0105, jest zawsze celem ka\u017cdej polityki, to te\u017c jednostronne proklamowanie hase\u0142, maj\u0105cych te normy wyra\u017ca\u0107, lub co gorsza zajmowanie takiego stanowiska, jak gdyby si\u0119 mia\u0142o odpowiedni\u0105 do przeprowadzenia ich sil\u0119, podczas gdy si\u0119 nie posiada \u015brodk\u00f3w po temu, lecz jedynie napi\u0119cie uczu\u0107 i pragnie\u0144, \u2013 jest tylko pseudo-polityka. Brak jej jednego zasadniczego momentu: mo\u017cno\u015bci zmuszenia przeciwnika, a wi\u0119c tej strony, kt\u00f3ra si\u0119 na owe normy nie zgadza, do ich uznania. St\u0105d wszelka akcja polityczna jest gr\u0105 i walk\u0105 mi\u0119dzy dwiema stronami, z kt\u00f3rych ka\u017cda usi\u0142uje sprowadzi\u0107 drug\u0105 na swoje podw\u00f3rko i sk\u0142oni\u0107 j\u0105 w ten lub inny spos\u00f3b do zgodzenia si\u0119 na zaj\u0119te przez ni\u0105 stanowisko. Nie mo\u017cna wi\u0119c prowadzi\u0107 polityki samemu dla siebie, gra\u0107 niejako w strachy z dziadem, co stanowi zabawk\u0119 niekt\u00f3rych naszych nieprzejednanych kierunk\u00f3w; nie mo\u017cna nie liczy\u0107 si\u0119 z przeciwnikiem, z jego si\u0142\u0105, poj\u0119ciami i uczuciami, z jego stosunkiem wreszcie do tych norm prawno-politycznych, kt\u00f3re si\u0119 chce urzeczywistni\u0107. Teoretycznie mog\u0142aby si\u0119 z tym wszystkim nie liczy\u0107 tylko strona, maj\u0105ca nad drug\u0105 stron\u0105 notoryczn\u0105 pod ka\u017cdym wzgl\u0119dem przewag\u0119 i zupe\u0142n\u0105 pewno\u015b\u0107 zwyci\u0119stwa na wypadek, gdyby mia\u0142a rozstrzygn\u0105\u0107 ostatecznie walka; w praktyce \u2013 nie ma polityka cokolwiek przezornego, kt\u00f3ry by i w tym razie nawet nie oblicza\u0142 szans i nast\u0119pstw, cho\u0107by ze wzgl\u0119du na niespodzianki, na mo\u017cliw\u0105 interwencj\u0119 czynnik\u00f3w zewn\u0119trznych i na niezmiern\u0105 z\u0142o\u017cono\u015b\u0107 wsp\u00f3\u0142czesnego uk\u0142adu stosunk\u00f3w i si\u0142 spo\u0142ecznych.<\/p>\n\n\n\n

Niezale\u017cnie od tego, czy zamierzamy krok polityczny jest wywo\u0142any posuni\u0119ciem przeciwnika, \u015bwiadomo\u015bci\u0105 nowego uk\u0142adu stosunk\u00f3w, czy te\u017c jest owocem tw\u00f3rczej inicjatywy, zawsze ten co go ma postawi\u0107, zdawa\u0107 sobie musi jasno spraw\u0119 z dw\u00f3ch rzeczy: z si\u0142 i \u015brodk\u00f3w, jakimi rozporz\u0105dza, lub kt\u00f3re wydoby\u0107 mo\u017ce, oraz z wynik\u00f3w do jakich krok ten doprowadzi, a wi\u0119c czy op\u0142aci poniesione nak\u0142ady i czy w rezultacie ostatecznym da mu zyski a nie straty, wzmo\u017cenie w\u0142asnego stanowiska, a nie wzmo\u017cenie stanowiska przeciwnika. Dop\u00f3ki podobna ocena i rachuba, przeprowadzona w spos\u00f3b trze\u017awy i \u015bcis\u0142y, nie zostanie dokonana, i nie wyka\u017ce spodziewanych korzy\u015bci, dop\u00f3ty czyn przedsi\u0119wzi\u0119ty pozostanie odruchem, wy\u0142adowaniem uczu\u0107 i zadowoleniem \u015blepego pop\u0119du, lecz nie b\u0119dzie posuni\u0119ciem politycznym.<\/p>\n\n\n\n

Dobrze jest pami\u0119ta\u0107 zawsze, \u017ce przy danym uk\u0142adzie sil spo\u0142ecznych jeden tylko plan dzia\u0142ania jest najlepszy i jeden tylko krok polityczny jest bezwzgl\u0119dnie trafny. Szachi\u015bci wiedz\u0105 o tym i przy okre\u015blonym rozk\u0142adzie figur zgodz\u0105 si\u0119 zawsze na to, \u017ce tylko takie posuni\u0119cie jest w danych warunkach jedynie wskazane, ka\u017cde za\u015b inne b\u0119dzie wtedy b\u0142\u0119dem. W polityce, jak w szachach, jak na polu bitwy, potrzeba okre\u015bli\u0107 z g\u00f3ry normy, kt\u00f3re si\u0119 wysuwa, jako stanowisko, jako pozycj\u0119 do zdobycia, ilo\u015b\u0107 si\u0142, kt\u00f3re maj\u0105 by\u0107 w ruch puszczone, nale\u017cy nawet z g\u00f3ry oznaczy\u0107 stopie\u0144 napi\u0119cia uczu\u0107, kt\u00f3rym si\u0119 chce da\u0107 wyraz, o ile wyraz ten ma by\u0107 posuni\u0119ciem politycznym. Wszystko, co na idealnej skali stopniowania porusze\u0144 nie dochodzi do punktu z g\u00f3ry okre\u015blonego lub za ten punkt przechodzi \u2013 jest b\u0142\u0119dem politycznym, za kt\u00f3ry si\u0119 p\u0142aci zawsze, cz\u0119sto zniweczeniem wszystkich, dobrych stron posuni\u0119cia. I to umiarkowanie punktu, jedynie trafnie obranego za cel chwilowy, stanowi w\u0142a\u015bnie to, co mogliby s\u0142usznie nazwa\u0107 \u201eumiarkowaniem\u201d w polityce. Nie mo\u017ce ono podlega\u0107 \u017cadnej ocenie uczuciowej, bo samo nie jest wynikiem uczucia, ale \u015bcis\u0142ego rozumowania. Ustalone za\u0142o\u017cenie jest tym samym dla polityka, czym jest cel dla strzelca: ka\u017cde od niego zboczenie jest pud\u0142em, a uczucie, dyktuj\u0105ce posuni\u0119cia polityczne, gra tak\u0105 rol\u0119, jak gor\u0105czkowanie si\u0119 przy strzale. Umiarkowanie nie jest wi\u0119c rzecz\u0105 temperamentu, ale zdolno\u015bci do obliczania swych krok\u00f3w i przewidywania ich nast\u0119pstw, nieumiarkowanie za\u015b, o ile z temperamentu wyp\u0142ywa, nie oznacza nic innego, jak niezdolno\u015b\u0107 do polityki. Dlatego to prawdziwi politycy s\u0105 zawsze umiarkowani i zar\u00f3wno w s\u0142owach jak i w czynach, co im nie przeszkadza wyg\u0142asza\u0107 twierdze\u0144 stanowczych i robi\u0107 posuni\u0119\u0107 \u015bmia\u0142ych, ale odznaczaj\u0105cych si\u0119 zawsze trafno\u015bci\u0105. W polityce funt zdrowego sensu wi\u0119cej wart ni\u017c funt uczucia i ognistego temperamentu. To te\u017c mi\u0119dzy agitatorem-demagogiem a politykiem istnieje zasadnicze i radykalne przeciwie\u0144stwo i nieunikniony antagonizm, o ile jeden i drugi wyst\u0119puj\u0105 jako warto\u015bci r\u00f3wnorz\u0119dne. Agitator-demagog mo\u017ce nie by\u0107 bezwzgl\u0119dnie szkodliwym w \u017cyciu publicznym tylko wtedy, gdy jest narz\u0119dziem w r\u0119ku polityka, kt\u00f3ry umie go u\u017cy\u0107, ale zarazem pow\u015bci\u0105gn\u0105\u0107 i zmusi\u0107 do milczenia, o ile idzie za daleko.<\/p>\n\n\n\n

W takiej roli agitatora uczuciowego wyst\u0105pi\u0142 np. obecnie we W\u0142oszech znany pisarz d\u2019Annunzio ze swymi \u201ePie\u015bniami wojennymi\u201d, egzaltuj\u0105cymi uczucia patriotyczne W\u0142och\u00f3w z okazji wojny trypolita\u0144skiej. Pisane przez artyst\u0119, nie nosi\u0142y one w swym za\u0142o\u017ceniu charakteru politycznego, z tego jednak nawet punktu widzenia by\u0142y bez w\u0105tpienia po\u017cyteczne jako podnosz\u0105ce si\u0142\u0119 duchow\u0105 narodu. Ale poeta wyda\u0142 pomi\u0119dzy nimi \u201eLa canzone dei Dardanelli\u201d, pe\u0142n\u0105 gwa\u0142townych, nami\u0119tnych napa\u015bci na pa\u0144stwa europejskie, powstrzymuj\u0105ce Wiochy od przeniesienia wojny na p\u00f3\u0142wysep ba\u0142ka\u0144ski, kt\u00f3ra zawiera\u0142a W sobie wprost obra\u017aliwe zwroty pod adresem Austrii i mog\u0142a sprowadzi\u0107 przykre dla W\u0142och powik\u0142ania dyplomatyczne. Rz\u0105d pie\u015b\u0144 t\u0119 skonfiskowa\u0142, gdy\u017c stanowi\u0142a ona niebezpieczny dla pa\u0144stwa krok polityczny ze strony niepowo\u0142anej i nieodpowiedzialnej. Brak miary w uczuciach, przekroczenie linii, poza kt\u00f3r\u0105 egzaltacja patriotyczna staje si\u0119 dla narodu szkodliw\u0105, sk\u0142oni\u0142y w\u0142adze, stoj\u0105ce na stra\u017cy polityki, do ukr\u00f3cenia samowoli.<\/p>\n\n\n\n

Gdzie nie ma pa\u0144stwa, stoj\u0105cego na stra\u017cy polityki narodowej, przestrzega\u0107 umiarkowania i odbiera\u0107 nieumiarkowaniu znaczenie polityczne mo\u017ce tylko opinia publiczna, wyra\u017cona przez te sfery, kt\u00f3re odgrywaj\u0105 rol\u0119 miarodajna w polityce narodowej.<\/p>\n\n\n\n

Umiarkowanie w polityce, zas\u0142uguj\u0105cej na to miano, dotyczy nie tylko krok\u00f3w stawianych na zewn\u0105trz, czyn\u00f3w sprowadzaj\u0105cych bezpo\u015brednie nast\u0119pstwa, ale r\u00f3wnie\u017c oceny fakt\u00f3w i zajmowanego w rzeczach politycznych stanowiska.<\/p>\n\n\n\n

Polityka praktyczna, w przeciwstawieniu do cel\u00f3w og\u00f3lnych, cz\u0119sto odleg\u0142ych, kt\u00f3rym toruje drog\u0119 szeregiem etap\u00f3w przygotowanych, wychodzi\u0107 musi zawsze z fakt\u00f3w, z obecnego po\u0142o\u017cenia. Dlatego to trafna ocena sytuacji jest r\u00f3wnie dla polityka niezb\u0119dna jak nakre\u015blenie planu dzia\u0142ania i poszczeg\u00f3lnych posuni\u0119\u0107, kt\u00f3re si\u0119 na tej ocenie opieraj\u0105. Zbytnia wra\u017cliwo\u015b\u0107 jest tu r\u00f3wnie niebezpieczna jak uczuciowo\u015b\u0107 w dzia\u0142aniu. Je\u017celi faktowi nowemu, wskazuj\u0105cemu na zmian\u0119 po\u0142o\u017cenia, nadaje si\u0119 przesadne znaczenie wskutek zbyt wra\u017cliwego odczuwania, poci\u0105ga to za sob\u0105 nieumiarkowanie w s\u0105dach i prowadzi\u0107 musi do wniosk\u00f3w nietrafnych, rodz\u0105cych czyny politycznie b\u0142\u0119dne. Umiarkowanie jest tu r\u00f3wnoznaczne z wytrawno\u015bci\u0105 s\u0105du, kt\u00f3ry bierze pod uwag\u0119 wszystkie przyczyny, warunki i skutki zmienionego po\u0142o\u017cenia i ocen a \u015bci\u015ble wszelkie mo\u017cliwe p\u0142yn\u0105ce st\u0105d nast\u0119pstwa. I tu r\u00f3wnie\u017c drobny czasem b\u0142\u0105d w okre\u015bleniu sytuacji prowadzi\u0107 mo\u017ce do omy\u0142ek donios\u0142ych w dzia\u0142aniu. St\u0105d tak niebezpieczne s\u0105 w polityce wszelkie powzi\u0119te z g\u00f3ry za\u0142o\u017cenia i formu\u0142y, pod kt\u00f3re podprowadza si\u0119 fakty, podlegaj\u0105ce ocenie. Po\u0142o\u017cenie rzeczy, z punktu widzenia polityki, zmienia si\u0119 ci\u0105gle, zmienia si\u0119 nawet wtedy, gdy si\u0119 nic wyra\u017anego nie dzieje i \u017cadne nowe uderzaj\u0105ce fakty nie zachodz\u0105, bo nastr\u00f3j, usposobienie, stopie\u0144 wra\u017cliwo\u015bci r\u00f3\u017cnych wchodz\u0105cych w gr\u0119 czynnik\u00f3w nigdy nie stoj\u0105 w miejscu, ale jak ka\u017cdy przejaw \u015bwiadomo\u015bci ludzkiej ci\u0105g\u0142ym ulegaj\u0105 modyfikacjom, nie m\u00f3wi\u0105c ju\u017c o tym, \u017ce bieg \u017cycia spo\u0142ecznego i rozw\u00f3j stosunk\u00f3w r\u00f3wnie\u017c ustawicznej podlega ewolucji. To te\u017c polityka nie mo\u017ce ani na chwil\u0119 spoczywa\u0107 na laurach raz zdobytej oceny po\u0142o\u017cenia, ale musi j\u0105 poddawa\u0107 nieustannej rewizji. Niezdolno\u015b\u0107 do niej, zasklepianie si\u0119 w raz przyj\u0119tych pod tym wzgl\u0119dem formu\u0142kach, jest zarazem niechybnym wska\u017anikiem niezdolno\u015bci do polityki.<\/p>\n\n\n\n

To samo dotyczy zajmowanego w danej kwestii stanowiska politycznego, a wi\u0119c pewnych norm, odpowiadaj\u0105cych uk\u0142adowi si\u0142 w danym czasie, a stanowi\u0105cych cel bezpo\u015bredni d\u0105\u017ce\u0144, norm, o kt\u00f3re toczy si\u0119 akcja i dla kt\u00f3rych pragnie si\u0119 wywalczy\u0107 uznanie. Polityka \u2013 jak s\u0142usznie powiedziano \u2013 obraca si\u0119 jedynie w dziedzinie wra\u017cliwo\u015bci, to te\u017c ani stanowisko, obrane na dan\u0105 chwil\u0119 w rozwoju stopniowo realizowanych d\u0105\u017ce\u0144, ani normy, b\u0119d\u0105ce jego wyrazem, nie mog\u0105 by\u0107 okre\u015blane na podstawie pragnie\u0144, cel\u00f3w odleg\u0142ych lub tak zwanych popularnie idea\u0142\u00f3w. Ujawnia\u0107 bez potrzeby swe ostateczne cele i drogi, maj\u0105ce do nich prowadzi\u0107, znaczy cz\u0119sto w polityce to samo, co og\u0142asza\u0107 wojenny plan kampanii lub zdradza\u0107 przy grze w szachy znaczenie w\u0142asnych posuni\u0119\u0107. Postulatem politycznym na dany czas i w danych warunkach, a wi\u0119c stanowiskiem, jakie si\u0119 zajmuje w danej kwestii, jest to, co mo\u017cna bezpo\u015brednio osi\u0105gn\u0105\u0107 lub wywalczy\u0107, a co pod \u017cadnym wzgl\u0119dem nie przes\u0105dza o dalszych etapach w rozwoju d\u0105\u017ce\u0144. Gdyby nawet kto\u015b sk\u0142ada\u0142 uroczyste o\u015bwiadczenia w tym wzgl\u0119dzie, dla polityka, patrz\u0105cego trze\u017awo na rzeczy, o\u015bwiadczenia takie maj\u0105 jedynie znaczenie na czas najbli\u017cszy, a\u017c do zmiany warunk\u00f3w i uk\u0142adu si\u0142 obustronnych. Nawet traktaty i umowy, graj\u0105ce role obowi\u0105zuj\u0105cych obie strony norm prawa, nie s\u0105 nigdy wieczne, tym mniej wszelkiego rodzaju jednostronne deklaracje. Nadaje im si\u0119 tym wi\u0119cej znaczenia im bardziej nosz\u0105 one nie polityczny, ale moralny np. charakter. To te\u017c tylko \u017cywio\u0142y apolityczne traktuj\u0105 je jak \u015bredniowieczne przysi\u0119gi i tylko od \u017cywio\u0142\u00f3w apolitycznych druga strona rada je przyjmuje, graj\u0105c na tym ich pierwotnym sposobie pojmowania publicznie sk\u0142adanych o\u015bwiadcze\u0144.<\/p>\n\n\n\n

Stanowisko polityczne w ka\u017cdej kwestii, przywi\u0105zane do uk\u0142adu sil i stosunk\u00f3w w danym czasie i miejscu, zmienia\u0107 si\u0119 musi wraz ze zmian\u0105 warunk\u00f3w, a poniewa\u017c te ulegaj\u0105 ci\u0105g\u0142ym modyfikacjom, normy polityczne powinny by\u0107 \u2013 tak samo jak ocena po\u0142o\u017cenia \u2013 poddawane periodycznej rewizji, ilekro\u0107 ocena owa wyka\u017ce tego potrzeb\u0119. Im stosunki prawno-polityczne s\u0105 bardziej ustalone, trwa\u0142e i niepodlegaj\u0105ce niespodziewanym zmianom, co si\u0119 spotyka w krajach o sta\u0142ej kulturze spo\u0142ecznej i pa\u0144stwowej, tym potrzeba dla ka\u017cdej grupy politycznej schodzenia z raz zaj\u0119tego stanowiska wyst\u0119puje rzadziej i sprowadza mniejsze wahania.<\/p>\n\n\n\n

Umiarkowanie stanowiska politycznego, trafna ocena tego, co mo\u017cna przeprowadzi\u0107 lub zdoby\u0107 w danych warunkach, stanowi nie tylko konieczn\u0105, ale pierwsz\u0105 cech\u0119 dobrego i wytrawnego polityka. Posiadali j\u0105 wszyscy m\u0119\u017cowie stanu, nawet ci, co najwi\u0119kszych w dziejach dokonali przewrot\u00f3w. Napoleon I, ten wielki tw\u00f3rca bojowych si\u0142 spo\u0142ecznych, nigdy w polityce nie przeci\u0105ga\u0142 struny, a wobec pa\u0144stw, kt\u00f3re wchodzi\u0142y w rachub\u0119 przy jego planach og\u00f3lnych, jak Austria i Rosja, okazywa\u0142 nadzwyczajne umiarkowanie i pow\u015bci\u0105gliwo\u015b\u0107. Bismarck, kt\u00f3ry sprowokowa\u0142 wojn\u0119 francusko-prusk\u0105, gdy przysz\u0142a pora po temu i dawa\u0142a wszelkie widoki zwyci\u0119stwa, po pogromie Austrii opar\u0142 si\u0119 zar\u00f3wno pochodowi na Wiede\u0144, jak i wszelkim zdobyczom terytorialnym, a umiarkowanie to \u017c\u0105da\u0144 op\u0142aci\u0142o mu si\u0119 p\u00f3\u017aniej hojnie mo\u017cno\u015bci\u0105 zawarcia z Austri\u0105 przymierza. W pami\u0119ci wreszcie wszystkich jest umiarkowanie Japonii podczas ca\u0142ego przebiegu wojny rosyjskiej, kt\u00f3re kaza\u0142o jej przy podpisaniu pokoju ust\u0105pi\u0107 wiele ze swych istotnych d\u0105\u017ce\u0144.<\/p>\n\n\n\n

Wszystko, co tu by\u0142o powiedziane, nale\u017cy do a b c nie tylko umiej\u0119tno\u015bci politycznej, ale wprost znajomo\u015bci polityki, a r\u00f3wnocze\u015bnie jest w naszym \u017cyciu publicznym na ka\u017cdym kroku kwestionowane, zbijane i zaprzeczano, i to zar\u00f3wno w zasadzie jak i w praktyce. Mo\u017cna by s\u0105dzi\u0107, \u017ce nam jednym na \u015bwiecie wolno pojmowa\u0107 polityk\u0119 po swojemu i robi\u0107 z niej jaki\u015b jednostronny, dla w\u0142asnego zadowolenia manifestowany wyraz naszych odruchowych pop\u0119d\u00f3w, podnieconych uczu\u0107 lub podra\u017cnionych nerw\u00f3w. Bardzo nieliczne kola naszej inteligencji zdaj\u0105 sobie spraw\u0119 z tego, \u017ce polityka jest umiej\u0119tno\u015bci\u0105, czy te\u017c sztuk\u0105, posiadaj\u0105c\u0105 w\u0142asne metody rozumowania i post\u0119powania, wymagaj\u0105c\u0105 uzdolnie\u0144 specjalnych, a przede wszystkim tego, co nazywamy \u201emy\u015bleniem kategoriami politycznymi. Lud wiejski, instynktowo wprawdzie, ale daleko lepiej to rozumie, to te\u017c z tej strony nie spotyka si\u0119 zarzut\u00f3w, stawianych w polityce z niepolitycznego punktu widzenia: tzw. \u201ech\u0142opski rozum\u201d pojmuje tu od razu potrzeb\u0119 umiarkowania we w\u0142a\u015bciwym tego s\u0142owa znaczeniu i wie, \u017ce tylko politycy s\u0105 kompetentni do prowadzenia polityki. Na zachodzie, gdzie ca\u0142y og\u00f3\u0142 \u2013 z wyj\u0105tkiem kobiet \u2013 jest powo\u0142any do udzia\u0142u w \u017cyciu politycznym, udzia\u0142 ten ogranicza si\u0119 do popierania i obdarzania mandatami rzeczywistych polityk\u00f3w, przedstawiaj\u0105cych interesy i d\u0105\u017cenia grup poszczeg\u00f3lnych, zorganizowanych w stronnictwa: jest to udzia\u0142 pomocniczy, po\u015bredni i na wskro\u015b pozytywny. U nas przeciwnie, \u201ezainteresowanie\u201d polityk\u0105 sfer szerokich a bezbarwnych, nie posiadaj\u0105cych w tej dziedzinie kwalifikacji wyra\u017ca si\u0119 przede wszystkim przez bezpo\u015brednie zabieranie g\u0142osu, i to w kierunku czysto negatywnym: przez krytyk\u0119 polityki tych, kt\u00f3rzy j\u0105 prowadz\u0105, jakakolwiek by ona by\u0142a. Z regu\u0142y w krytyce tej przejawiaj\u0105 si\u0119 zarzuty b\u0105d\u017a zbytniego \u201eumiarkowania\u201d, b\u0105d\u017a \u201ebraku umiarkowania\u201d, b\u0105d\u017a jednego i drugiego jednocze\u015bnie, ale zawsze z czysto uczuciowego punktu widzenia, zale\u017cnie od tego, czy pewien krok jest dla krytykuj\u0105cych sam w sobie \u201esympatyczny\u201d lub nie. Sportowi temu oddaj\u0105 si\u0119 z najwi\u0119kszym upodobaniem ci, kt\u00f3rzy nie tylko s\u0105 do w\u0142a\u015bciwej polityki niezdolni, ale po najwi\u0119kszej cz\u0119\u015bci nie rozumiej\u0105 nawet, na czym ona polega: m\u0142odzie\u017c, kobiety, robotnicy, r\u00f3\u017cne grupy niezadowolonych z siebie, a wi\u0119c i z innych, z pismami humorystycznymi na czele, tymi prawdziwymi u nas rozsadnikami analfabetyzmu politycznego. Jest to obraz, kt\u00f3ry by sam nadawa\u0142 si\u0119 przede wszystkim do humorystyki, gdyby to nie o nas chodzi\u0142o, gdyby\u015bmy nie musieli p\u0142aci\u0107 za to obni\u017ceniem naszego \u017cycia publicznego, a cz\u0119sto powa\u017cnymi stratami narodowymi.<\/p>\n\n\n\n

Wszelkie s\u0105dy tego rodzaju, podawane przez tych, komu na tym zale\u017cy, za \u201es\u0105dy opinii\u201d, za wyraz usposobienia spo\u0142ecze\u0144stwa, z kt\u00f3rym si\u0119 przede wszystkim liczy\u0107 nale\u017cy, \u2013 s\u0105 zazwyczaj tylko pochwyconymi przez szersze ko\u0142a demagogicznymi has\u0142ami czysto negatywnej natury, rzucanymi w masy przez \u017cywio\u0142y opozycyjne z zasady, a niezdolne do \u017cadnej pozytywnej polityki. Jest to najprostszy, nieznany ju\u017c gdzieindziej spos\u00f3b \u201erobienia opinii\u201d. Oczywi\u015bcie o jakimkolwiek umiarkowaniu w s\u0105dach politycznych tego rodzaju nie mo\u017ce by\u0107 mowy. Demagogia w metodach oddzia\u0142ywania na szerokie ko\u0142a spo\u0142ecze\u0144stwa, zamiast wyrabia\u0107 je politycznie i kszta\u0142ci\u0107 \u2013 je\u017celi nie w polityce samej, to w jej rozumieniu szczepi w\u015br\u00f3d nich psychologi\u0119 t\u0142umu: lubowanie si\u0119 w has\u0142ach negatywnych, mierzenie krok\u00f3w politycznych uczuciami lub nerwami i niezdolno\u015b\u0107 do systematycznego a zgodnego poj\u0119cia przez og\u00f3\u0142 jakiejkolwiek planowej polityki. Istniej\u0105 przecie\u017c u nas specjalne plac\u00f3wki opinii, kt\u00f3rych ca\u0142a rola w \u017cyciu publicznym sprowadza si\u0119 do inkwizycyjnego \u015bledzenia, co by mo\u017cna u nas polityce narodowej lub prowadz\u0105cym j\u0105 ludziom zarzuci\u0107, tak aby uku\u0107 z tego bro\u0144 demagogiczno-agitacyjn\u0105. S\u0105 to nieodpowiedzialne czynniki, kt\u00f3re nie tylko szerz\u0105 nieumiarkowanie w polityce, ale powstrzymuj\u0105 rozw\u00f3j polityczny szerokich k\u00f3\u0142 naszego spo\u0142ecze\u0144stwa i demoralizuj\u0105 je; zamiast przyczynia\u0107 si\u0119 do ich wykszta\u0142cenia w \u017cyciu publicznym.<\/p>\n\n\n\n

Przysz\u0142y historyk okresu obecnego nie zorientuje si\u0119 w nim, je\u017celi nie we\u017amie pod uwag\u0119, \u017ce mozolnie toruj\u0105ca sobie drog\u0119 nasza polityka narodowa ma nie tylko ci\u0119\u017ckie przeszkody zewn\u0119trzne do zwalczania, ale r\u00f3wnie ci\u0119\u017ckie przeszkody wewn\u0119trzne, p\u0142yn\u0105ce z w\u0142asnego spo\u0142ecze\u0144stwa, w kt\u00f3rem jest nadmiar \u017cywio\u0142\u00f3w, rw\u0105cych si\u0119 jedynie do ferowania wyrok\u00f3w w dziedzinie polityki, a nie maj\u0105cej o niej elementarnego cho\u0107by poj\u0119cia, nie zdaj\u0105cych sobie nawet sprawy, czego pod tym wzgl\u0119dem ma si\u0119 prawo \u017c\u0105da\u0107 od innych. Dzi\u0119ki temu si\u0142y, kt\u00f3re by mog\u0142y by\u0107 u\u017cyte na tym lepsze rozwi\u0105zywanie trudnych zawsze zagadnie\u0144 polityki, zu\u017cywaj\u0105 si\u0119 bezp\u0142odnie na walk\u0119 z przes\u0105dami apolitycznej lub pseudopolitycznej natury.<\/p>\n\n\n\n

Zygmunt Balicki<\/strong><\/p>\n\n\n\n

za: \u201ePrzegl\u0105d Narodowy\u201d, Luty 1912 r.<\/em><\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":"

Nie ma nic trudniejszego do odwr\u00f3cenia jak potok na\u0142og\u00f3w my\u015bli, kt\u00f3ry ju\u017c sobie wy\u017c\u0142obi\u0142 pewne \u0142o\u017cysko i ci\u0105gle je pog\u0142\u0119bia sam\u0105 si\u0142\u0105 fal, p\u0142yn\u0105cych w jednym kierunku. \u017bycie bogate i wszechstronne dostarcza innym spo\u0142ecze\u0144stwom coraz to nowych sprawdzian\u00f3w do ci\u0105g\u0142ej rewizji w\u0142asnych ustalaj\u0105cych si\u0119 poj\u0119\u0107, dop\u00f3ki ich \u0142o\u017cysko nie zostanie uj\u0119te w karny stale, uregulowane […]<\/p>\n","protected":false},"author":3,"featured_media":12138,"comment_status":"closed","ping_status":"closed","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":{"footnotes":""},"categories":[41,74],"tags":[],"class_list":["post-12137","post","type-post","status-publish","format-standard","has-post-thumbnail","hentry","category-historia-i-idea","category-poczatki-mysli"],"yoast_head":"\n