W dziejach Polski okres przełomu XIX i XX wieku naznaczony był zmaganiami o przetrwanie narodowej tożsamości. Szczególnie w zaborze pruskim, gdzie germanizacja przybierała systematyczny i brutalny charakter, polska inteligencja, duchowieństwo i lokalni aktywiści podejmowali liczne inicjatywy mające na celu zachowanie języka, kultury i pamięci historycznej. W tym kontekście wyrasta postać Stefana Rowińskiego – człowieka, który całe życie poświęcił budowaniu niezależnej, świadomej wspólnoty narodowej na gruncie lokalnym. Jego działalność obejmowała nie tylko księgarstwo i wydawnictwo, ale także szeroko zakrojoną pracę społeczną, polityczną i edukacyjną.
Losy Rowińskiego wpisują się w szerszy nurt działalności organicznikowskiej i narodowej, stanowiąc jednocześnie wzorzec lokalnego patriotyzmu.
Lata młodzieńcze i edukacja
Stefan Rowiński urodził się 10 sierpnia 1875 roku w Mirkowie, niewielkiej wsi w pobliżu Wieruszowa. Choć jego dzieciństwo przypadło na okres stabilizacji administracyjnej w zaborze pruskim, dorastał w atmosferze nieustannego napięcia narodowościowego. Już jako uczeń Królewskiego Gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim angażował się w działalność patriotyczną – był aktywnym członkiem Towarzystwa Tomasza Zana, jednej z najważniejszych organizacji młodzieżowych tamtych czasów, skupiającej uczniów propagujących polskość i samoedukację. Co istotne, Rowiński nie ograniczał się do uczestnictwa – dążył do integracji środowisk, doprowadzając do zjednoczenia kół TTZ z Wielkopolski i Pomorza.
Już jako nastolatek wstąpił do tajnych organizacji niepodległościowych: najpierw do „Zetu”, a następnie do Ligi Narodowej. Te związki z ruchem narodowym wyznaczyły ideowy kręgosłup jego dalszej działalności. W 1900 roku został relegowany z gimnazjum za przynależność do tych organizacji i kolportowanie zakazanych publikacji – co w tamtych warunkach było równoznaczne z końcem formalnej edukacji w państwie pruskim. Choć nie uzyskał świadectwa maturalnego, jego determinacja nie osłabła. Opuścił Wielkopolskę i udał się na dalszą naukę do Krakowa, a następnie do Lipska, gdzie zgłębiał tajniki księgarstwa i introligatorstwa. Tam też związał się z młodzieżowymi środowiskami patriotycznymi działającymi na emigracji. W 1902 roku, bogatszy o wiedzę i doświadczenia z Zachodu, wrócił do Ostrowa z jasnym planem: uczynić kulturę i słowo drukowane narzędziem oporu wobec germanizacji i fundamentem polskiej świadomości narodowej.
Księgarz i wydawca w Ostrowie (1903–1914)
Powrót Stefana Rowińskiego do Ostrowa Wielkopolskiego w 1902 roku oznaczał nie tylko powrót do rodzinnych stron, lecz także początek niezwykle intensywnego etapu jego życia – jako przedsiębiorcy, wydawcy i działacza kultury. Już rok po przyjeździe nabył od spadkobierców Witolda Leitgebera lokalną księgarnię wraz z drukarnią i redakcją Gazety Ostrowskiej. Przejęcie tego kompleksu wydawniczego nie było zwykłą inwestycją – miało charakter wyraźnie misyjny. Rowiński rozumiał wagę prasy i książki jako narzędzi budowania tożsamości narodowej, szczególnie w kontekście zaboru pruskiego, gdzie walka o język polski toczyła się niemal codziennie.
Pod jego kierownictwem Gazeta Ostrowska zyskała nową dynamikę i znacznie poszerzyła zasięg – oddziaływała na całą południową Wielkopolskę. Obok działalności informacyjnej redakcja i księgarnia stały się swoistym centrum lokalnego życia intelektualnego i patriotycznego. To tam spotykali się przedstawiciele ostrowskiej inteligencji, nauczyciele, rzemieślnicy, duchowni, a nawet młodzież szkolna.
Rowiński nie ograniczał się jednak do biernego dostarczania treści drukowanych. Był inicjatorem Komitetu Odczytów Ludowych im. Adama Mickiewicza, który organizował wykłady i spotkania o charakterze edukacyjno-patriotycznym. Stworzył również bibliotekę objazdową – bibliobus – który docierał do wsi i miasteczek pozbawionych dostępu do książek. To właśnie te działania, choć może dziś niedoceniane, miały ogromny wpływ na kształtowanie świadomości narodowej wśród lokalnej ludności. W tym okresie Rowiński ugruntował swoją pozycję nie tylko jako przedsiębiorca, ale także jako lider społeczny, który łączył działalność gospodarczą z ideą służby publicznej. Był to czas, w którym słowo drukowane stawało się bronią, a książka – symbolem oporu.
Działalność polityczna i samorządowa (1914–1920)
Lata I wojny światowej i bezpośrednio następujący po nich czas były dla Stefana Rowińskiego momentem przełomowym. Dotychczasowy wydawca i społecznik wkroczył w przestrzeń polityczną, stając się jednym z najważniejszych lokalnych organizatorów polskiej administracji i życia obywatelskiego. Gdy w 1918 roku, w przededniu zakończenia wojny, powstał w Ostrowie Wielkopolskim tajny Komitet Obywatelski, Rowiński wszedł w jego skład jako przedstawiciel środowisk narodowych. To właśnie ten komitet odegrał zasadniczą rolę w tworzeniu tzw. Republiki Ostrowskiej – krótkotrwałej, oddolnej formy polskiego samorządu, która de facto wypowiedziała posłuszeństwo władzom pruskim.
Rowiński, korzystając z doświadczenia organizacyjnego, aktywnie uczestniczył w tworzeniu struktur administracyjnych nowego bytu. W uznaniu jego zasług został mianowany pierwszym burmistrzem Ostrowa w wolnej Polsce. Pełnił tę funkcję od 1 stycznia 1919 roku do 30 marca 1920. W tym czasie podjął szereg decyzji, które miały ogromne znaczenie dla odbudowy lokalnej wspólnoty po latach zaborów. Z jego inicjatywy powstała m.in. Fabryka Wagonów. Był to zakład przemysłowy, który dał impuls gospodarczemu rozwojowi miasta.
Równolegle angażował się w działalność narodowo-wojskową. Wspierał tworzenie batalionów granicznych, które miały strzec młodej granicy II RP. Jako aktywny uczestnik Sejmu Dzielnicowego i współpracownik Naczelnej Rady Ludowej, Rowiński brał udział w procesie politycznego scalenia Wielkopolski z odrodzoną Rzeczpospolitą. Jego działalność w tym okresie łączyła cechy pragmatyzmu administracyjnego z dalekowzrocznym patriotyzmem. Ten intensywny etap życia Rowińskiego pokazał, że jego wizja społecznej zmiany nie ograniczała się do kultury. Sięgała głęboko w struktury państwowości. W tych trudnych czasach umiał łączyć rolę lidera politycznego z odpowiedzialnością lokalnego gospodarza.
Działalność polityczna, społeczna i oświatowa w II RP
Po ustąpieniu z urzędu burmistrza w marcu 1920 roku Stefan Rowiński nie zamierzał wycofywać się z życia publicznego. Wręcz przeciwnie – wkroczył w nową fazę działalności, w której głównymi polami jego aktywności stały się praca samorządowa, inicjatywy gospodarcze, rozwój oświaty i szeroko pojęta działalność społeczna. Jako radny miejski, którym pozostał przez cały okres międzywojenny, był jedną z kluczowych postaci decydujących o kierunku rozwoju Ostrowa Wielkopolskiego.
Jednym z jego największych osiągnięć jako działacza samorządowego i gospodarczego było doprowadzenie do powstania w 1920 roku Fabryki Wagonów, zakładu, który szybko stał się jednym z filarów miejscowej gospodarki. Rowiński rozumiał, że nowoczesne miasto musi opierać się na solidnej bazie przemysłowej, aby zapewnić miejsca pracy i dochody dla samorządu. Dzięki jego staraniom Ostrów zyskał nie tylko ważny ośrodek przemysłowy, ale i impuls do modernizacji infrastruktury miejskiej. W kolejnych latach przyczynił się również do budowy elektrowni miejskiej, która uniezależniła miasto od zewnętrznych dostaw energii i umożliwiła rozwój przedsiębiorczości. Wspierał także powstanie miejskiego ośrodka kolonijnego w Mikstacie, co wpisywało się w jego szerokie podejście do polityki społecznej – łączył rozwój gospodarki z troską o warunki życia mieszkańców.
W wymiarze politycznym Rowiński pozostawał wierny wartościom obozu narodowego, w którego kręgu działał już od młodości. Był jednym z pierwszych członków Ligi Narodowej i organizacji „Zet”, a w okresie II Rzeczypospolitej związał się ze Związkiem Ludowo-Narodowym – główną partią reprezentującą nurt narodowej demokracji w latach 1919–1928. W ramach ZLN działał przede wszystkim na szczeblu lokalnym, gdzie odgrywał rolę organizatora i rzecznika interesów mieszkańców Ostrowa i południowej Wielkopolski. Uczestniczył w zjazdach partyjnych, wspierał kampanie wyborcze i brał udział w tworzeniu lokalnych list wyborczych do rady miejskiej oraz samorządu powiatowego. Jego aktywność w ZLN nie ograniczała się do polityki wyborczej – traktował partię jako narzędzie realizacji szerszych celów: umacniania narodowego charakteru instytucji, obrony języka polskiego i wspierania inicjatyw kulturalno-oświatowych.
Po rozłamach w obozie narodowym na przełomie lat 20. i 30. utrzymywał kontakty z Obozem Wielkiej Polski – ruchem polityczno-społecznym powołanym w 1926 roku przez Romana Dmowskiego jako odpowiedź na sanacyjną politykę Piłsudskiego. Choć OWP w skali ogólnopolskiej był znany z radykalnych form działania, Rowiński w Ostrowie stawiał na jego umiarkowane, organizacyjne oblicze. Skupiał się na pracy wychowawczej i obywatelskiej, organizowaniu odczytów, spotkań i akcji społecznych, a nie na konfrontacjach ulicznych. W późniejszych latach współpracował z lokalnymi strukturami Stronnictwa Narodowego, które przejęło schedę po ZLN i OWP, kontynuując ideowy program endecji. We wszystkich tych organizacjach był ceniony za pragmatyzm – potrafił zawierać sojusze z innymi środowiskami, jeśli służyło to rozwojowi miasta. Dzięki temu w radzie miejskiej był postrzegany nie jako partyjny dogmatyk, ale jako człowiek dialogu, łączący zasady narodowej demokracji z praktyką samorządową i działalnością społeczną.
W dziedzinie oświaty Rowiński był jednym z najaktywniejszych orędowników rozbudowy sieci szkół w regionie. Wspierał zarówno szkolnictwo ogólnokształcące, jak i zawodowe, dostrzegając potrzebę kształcenia praktycznych umiejętności młodzieży. Patronował rozwojowi Gimnazjum Męskiego i Gimnazjum Żeńskiego w Ostrowie, wspierał inicjatywy związane z kształceniem nauczycieli oraz organizował stypendia dla zdolnych, ale ubogich uczniów. Jego działalność kulturalna koncentrowała się w dużej mierze wokół Towarzystwa Czytelni Ludowych. Był nie tylko jego członkiem, ale i aktywnym organizatorem akcji czytelniczych. Wzorem swojej działalności sprzed wojny kontynuował rozwijanie bibliotek objazdowych – tzw. bibliobusów – które docierały do odległych wsi. TCL pod jego wpływem stawiało na popularyzację literatury polskiej, organizację prelekcji i odczytów historycznych, a także na krzewienie świadomości narodowej poprzez kulturę.
Ważnym osiągnięciem Rowińskiego było współtworzenie Biblioteki i Czytelni Zjednoczonych Towarzystw, które pełniły funkcję centrum intelektualnego miasta. Były to miejsca, w których mieszkańcy mogli nie tylko wypożyczać książki, ale i uczestniczyć w dyskusjach, spotkaniach autorskich czy wykładach. Rowiński był również prezesem ostrowskiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża. Pod jego kierownictwem organizacja prowadziła akcje pomocowe dla ubogich rodzin, opiekę nad sierotami, zbiórki na rzecz ofiar klęsk żywiołowych oraz kursy pierwszej pomocy. Szczególny nacisk kładł na przygotowanie społeczeństwa do reagowania w sytuacjach kryzysowych, co – jak pokazała przyszłość – miało ogromne znaczenie w czasie II wojny światowej.
Nie zapominał także o wsparciu środowisk kobiecych i młodzieżowych. Współpracował z organizacjami zrzeszającymi rzemieślników, pomagał w zakładaniu spółdzielni i wspierał inicjatywy kulturalno-oświatowe kierowane do dziewcząt i młodych kobiet. W ten sposób kontynuował tradycję działań swojej żony Kazimiery, która przedwcześnie zmarła w 1919 roku, pozostawiając po sobie pamięć aktywnej działaczki na rzecz emancypacji kobiet.
W swojej pracy publicznej Rowiński kierował się zasadą, że prawdziwa siła społeczności lokalnej tkwi w jej zdolności do samoorganizacji. Dlatego wspierał powstawanie towarzystw i organizacji, które integrowały mieszkańców wokół wspólnych celów. Był orędownikiem idei społeczeństwa obywatelskiego na długo przed tym, zanim termin ten wszedł do powszechnego obiegu. W prasie lokalnej – zarówno jako wydawca, jak i autor – propagował wartości takie jak uczciwość, obowiązkowość i solidarność. Gazeta Ostrowska pod jego kierunkiem stała się forum dyskusji o sprawach publicznych, a jednocześnie narzędziem mobilizacji społecznej. Dzięki temu Ostrów Wielkopolski w latach międzywojennych wyróżniał się wysokim poziomem aktywności obywatelskiej.
Działalność Rowińskiego w II RP można rozpatrywać również w perspektywie długofalowej walki o utrzymanie i rozwój polskiej świadomości narodowej w regionie, który jeszcze niedawno znajdował się pod zaborami. Jego praca w samorządzie, instytucjach kulturalnych i edukacyjnych była kontynuacją tego, co robił już przed 1918 rokiem – jednak teraz mogła rozwijać się w warunkach wolnego państwa. Wspierając inicjatywy oświatowe i kulturalne, dbał o to, by mieszkańcy Ostrowa nie ulegali bierności czy obojętności wobec spraw publicznych. Był przekonany, że wolność odzyskana w 1918 roku wymaga stałego umacniania poprzez edukację i kulturę.
Okres II Rzeczypospolitej był dla Stefana Rowińskiego czasem intensywnej pracy nad kształtem lokalnej wspólnoty – pracy, która obejmowała jednocześnie gospodarkę, oświatę, kulturę i życie społeczne. Potrafił łączyć różne role – radnego, przedsiębiorcy, działacza charytatywnego, wydawcy i organizatora życia kulturalnego. W każdej z nich kierował się zasadą odpowiedzialności za dobro wspólne. Dzięki jego staraniom Ostrów Wielkopolski w dwudziestoleciu międzywojennym przeżywał dynamiczny rozwój, stając się miastem nowoczesnym, a zarazem wiernym swoim tradycjom. Rowiński udowodnił, że polityka lokalna może być czymś więcej niż tylko zarządzaniem codziennymi sprawami – może być narzędziem kształtowania postaw obywatelskich i umacniania tożsamości narodowej.
Konspiracja i ostatnie lata życia (1939–1943)
Wraz z wybuchem II wojny światowej życie Stefana Rowińskiego uległo dramatycznej zmianie, lecz nie oznaczało to dla niego końca działalności publicznej – przeciwnie, wkroczył on w jeden z najtrudniejszych, a zarazem najbardziej heroicznych okresów swojego życia. Już we wrześniu 1939 roku został aresztowany przez niemieckie władze okupacyjne. Jego pozycja w lokalnej społeczności oraz wcześniejsze zaangażowanie w sprawy miasta sprawiły, że znalazł się na celowniku hitlerowców. Paradoksalnie, właśnie jego wcześniejsza interwencja jako burmistrza, kiedy to w 1919 roku zapobiegł aktom odwetu na niemieckiej ludności cywilnej, uratowała mu życie. Część Niemców z Ostrowa pamiętała jego sprawiedliwość i przyzwoitość, co doprowadziło do zwolnienia go z aresztu i uniknięcia egzekucji w lesie winiarskim.
W 1940 roku Rowiński został jednak wysiedlony ze swojego domu i przez pewien czas ukrywał się, m.in. u córki w Uniejowie. W tych trudnych warunkach podjął działalność konspiracyjną. Współorganizował strukturę niepodległościową „Ojczyzna”, działającą w Wielkopolsce, której głównym celem było prowadzenie pracy informacyjnej, kolportaż podziemnej prasy oraz organizowanie sieci oporu wobec germanizacji.
Jeszcze większą odpowiedzialność objął w latach 1942–1943, kiedy to został mianowany Delegatem Okręgowym Rządu RP na Kraj w regionie poznańskim. Posługując się pseudonimem „Eryk”, koordynował działania struktur cywilnego oporu, pełniąc funkcję swoistego „podziemnego wojewody”. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia, nie zrezygnował z aktywności. Był człowiekiem nieustępliwym, przekonanym, że jego obowiązkiem jest walka nie tylko zbrojna, ale i moralna.
Stefan Rowiński zmarł 27 listopada 1943 roku, pozostawiając po sobie dziedzictwo lojalności wobec idei niepodległości i bezkompromisowego oddania Ojczyźnie. Choć nie poległ na polu bitwy, jego śmierć – cicha, ale pełna znaczenia – dopełniła życiorys człowieka, który całe życie służył Polsce, niezależnie od warunków i ryzyka. Wielką siłą Rowińskiego była zdolność do organizowania oporu w sposób niewidoczny, ale skuteczny – poprzez struktury cywilne, sieć kontaktów i instytucjonalną pamięć społeczną, którą pomógł wcześniej zbudować. Jako delegat rządu londyńskiego działał w ścisłym porozumieniu z innymi ogniwami Polskiego Państwa Podziemnego, kładąc nacisk na zachowanie tożsamości narodowej w warunkach ekstremalnego zagrożenia.
Dla wielu mieszkańców Ostrowa i okolic jego postawa miała charakter wzorcowy. Mimo realnego niebezpieczeństwa, mimo szykan, utraty majątku i zdrowia, pozostał wierny tym samym wartościom, które głosił jako wydawca, burmistrz i społecznik: odpowiedzialności, porządkowi moralnemu i solidarności. W ostatnich latach życia nie szukał chwały – pracował po cichu, z pokorą, ale i żelazną determinacją. Można zaryzykować stwierdzenie, że był jednym z tych ludzi, dzięki którym przetrwał duch oporu nie w sensie militarnym, lecz obywatelskim. A ten, jak pokazała historia, okazał się równie istotny w dziele odzyskania wolności.
Życie rodzinne i najbliższe otoczenie
Choć Stefan Rowiński przez całe życie był głęboko zaangażowany w działalność publiczną, nie zaniedbywał życia rodzinnego, które stanowiło dla niego źródło siły i stabilizacji. W 1903 roku ożenił się z Kazimierą z Poturalskich, kobietą równie aktywną społecznie jak on sam. Kazimiera Rowińska odegrała ważną rolę w kształtowaniu lokalnego ruchu kobiecego – była inicjatorką Towarzystwa Czytelni Kobiet oraz pierwszą prezeską Stowarzyszenia Kobiet Pracujących w Ostrowie. Jej działalność uzupełniała społeczną misję męża, wnosząc w nią wymiar emancypacyjny i opiekuńczy, szczególnie wobec kobiet z warstw mniej uprzywilejowanych.
Para doczekała się czworga dzieci: trzech synów – Bogdana (lekarz), Zbigniewa (prokurator) i Lecha (ekonomista) – oraz córki Wandy, która została nauczycielką geografii. Wszystkie dzieci odebrały solidne wykształcenie i kontynuowały tradycję zaangażowania społecznego, stanowiąc przykład rodzinnej spuścizny opartej na wartościach obywatelskich i intelektualnych.
Rowiński utrzymywał również bliskie relacje z bratem Antonim, inżynierem górniczym, z którym łączyły go nie tylko więzy krwi, ale i wspólne przywiązanie do etosu pracy, wiedzy i odpowiedzialności. Można przypuszczać, że dom Rowińskich był nie tylko przestrzenią życia rodzinnego, ale i swoistym salonem intelektualnym – miejscem spotkań, debat i ideowej formacji kolejnych pokoleń Ostrowian.
Dziedzictwo i upamiętnienie Stefana Rowińskiego
Dziedzictwo Stefana Rowińskiego jest trwale wpisane w krajobraz Ostrowa Wielkopolskiego. Jego imię nosi plac przy dawnym domu i drukarni, Bursa Szkolnictwa Zawodowego, Szkoła Podstawowa nr 13 oraz Biblioteka Publiczna. W centrum miasta ustawiono pomnik-ławeczkę, który stał się miejscem symbolicznych spotkań i lekcji historii. Uhonorowany został także wysokimi odznaczeniami państwowymi, m.in. Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Srebrnym Wawrzynem Akademickim. Te wyróżnienia świadczą o tym, że jego praca zarówno publiczna, jak i konspiracyjna miała wymiar ogólnonarodowy, mimo że jej centrum znajdowało się w lokalnej społeczności.
Stefan Rowiński należał do pokolenia, które potrafiło łączyć codzienną, organiczną pracę dla dobra wspólnego z odwagą stawiania czoła wrogowi w chwilach kryzysu. Był księgarzem, wydawcą, burmistrzem, działaczem społecznym i konspiratorem – ale przede wszystkim człowiekiem wiernym swoim przekonaniom. Jego życie pokazuje, że historia lokalna może być nośnikiem uniwersalnych wartości, a działalność prowincjonalnego działacza może mieć znaczenie daleko wykraczające poza granice jednego miasta. W pamięci potomnych Rowiński pozostaje uosobieniem rzetelności, odpowiedzialności i patriotyzmu: cech, które w czasach prób są fundamentem przetrwania wspólnoty.
Kamila Firlej
